Wprowadzenie

W polskim systemie prawnym wspólność majątkowa pomiędzy małżonkami może być albo ustawowa albo umowna. Ta pierwsza powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa (art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dalej: „k.r.o.”) i obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Tę drugą małżonkowie bądź nupturienci mogą ustanowić w drodze umowy majątkowej małżeńskiej (art. 47 k.r.o.). Jeżeli zatem nie doszło do zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej i pomiędzy małżonkami bądź nupturientami nie zachodzą przeszkody ustawowe do powstania wspólności ustawowej, to z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między nimi ustrój małżeńskiej wspólności ustawowej.

Wspólność majątkowa pomiędzy małżonkami jest współwłasnością (wspólnością) łączną (art. 196 § 1 Kodeksu cywilnego, dalej: „k.c.”), nazywaną także „współwłasnością do niepodzielnej ręki”^[1]. Charakteryzuje się ona tym, że nabywając w trakcie jej trwania określony składnik majątku wspólnego, małżonkowie nie nabywają go w częściach ułamkowych (po ½), ale nabywają go na prawach małżeńskiej wspólności majątkowej, co oznacza, że cały przedmiot przysługuje niepodzielnie obojgu małżonkom, i nikt inny – ani na skutek zawarcia umowy, ani na skutek innego zdarzenia- nie może wstąpić w prawa małżonka wynikające z tej wspólności^[2].

W czasie trwania wspólności ustawowej nie jest dopuszczalny ani umowny^[3], ani sądowy – nawet na zgodny wniosek stron – podział majątku wspólnego małżonków. Ponadto ustawodawca ustanowił zakazy rozporządzania i zobowiązywania się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności ustawowej przypadnie małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Mają one charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że czynność prawna dokonana z ich naruszeniem jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.).

Z powyższego wynika, że podział majątku wspólnego jest zatem możliwy dopiero z chwilą ustania wspólności majątkowej między małżonkami, co ma miejsce w następujących wypadkach:

• śmierć jednego albo obojga małżonków,
• uprawomocnienie się wyroku rozwodowego albo orzekającego unieważnienie małżeństwa,
• uprawomocnienie się orzeczenia o separacji,
• zawarcie umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową,
• uprawomocnienie się postanowienia orzekającego ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków,
• ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd (art. 52 § 1 k.r.o.),
• ogłoszenie upadłości jednego z małżonków.

Z chwilą ustania wspólności majątkowej, istniejąca pomiędzy małżonkami współwłasność łączna obejmująca cały ich majątek wspólny, z mocy samego prawa przekształca się we współwłasność w częściach ułamkowych. Od tego momentu każdy z małżonków może domagać się jej zniesienia przez dokonanie podziału majątku wspólnego. Uprawnienia do żądania podziału majątku wspólnego nie można się zrzec^[4], możliwe jest jednak umowne wyłączenie tego uprawnienia na czas nieprzekraczający 5 lat, przy czym przedłużenie można ponowić (art. 210 k.c.). Z wyjątkiem wskazanej możliwości czasowego wyłączenia uprawnienia do żądania podziału, z wnioskiem o jego dokonanie można wystąpić w każdym czasie, gdyż roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu w świetle brzmienia art. 220 i 1035 k.c. w związku z art. 46 k.r.o.^[5]

Wniosek o podział majątku może zgłosić każde z małżonków, ich następcy prawni (spadkobiercy, nabywcy spadku czy udziału w spadku), wierzyciel małżonka, który zajął roszczenie o podział majątku wspólnego, a także prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich. Uczestnikami postępowania, oprócz małżonków (byłych małżonków), mogą być także inne podmioty, których praw dotyczy wynik postępowania.^[6]

Podział majątku

Stosownie do postanowień art. 46 k.r.o. do podziału majątku wspólnego małżonków odpowiednio stosuje się przepisy o wspólności majątku spadkowego i dziale spadku, w tym także art. 1035 k.c. odsyłający z kolei do odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych. Wobec tego do działu spadku, a co za tym idzie – również do podziału majątku wspólnego – mają zastosowanie m.in. przepisy zawarte w art. 211 i 212. Zgodnie z art. 211 k.c. każdy ze współwłaścicieli może żądać, aby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej. Rzecz, która nie daje się podzielić, jak stanowi art. 212 § 2 k.c., może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

Mając na względzie wskazane regulacje prawne, znajdujące odpowiednie zastosowanie do podziału majątku wspólnego, należy stwierdzić, że sądowy podział majątku wspólnego małżonków polega na:

• podziale fizycznym rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego (art. 211 k.c.),
• przyznaniu rzeczy jednemu z małżonków z obowiązkiem odpowiedniej spłaty drugiego małżonka (art. 212 § 2 k.c.), albo
• sprzedaży rzeczy stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art. 212 § 2 k.c. in fine).

Podział fizyczny rzeczy

Jak wynika z art. 211 k.c., podział fizyczny rzeczy jest podstawowym, preferowanym przez ustawodawcę sposobem zniesienia współwłasności^[7]. Wynika z tego, że jeśli zniesienie współwłasności następuje z mocy orzeczenia sądu, powinien on brać pod uwagę przede wszystkim ten sposób wyjścia ze wspólności, chyba że współwłaściciele sami żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za spłaty albo sprzedaż stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Z punktu widzenia indywidualnych interesów współwłaścicieli taki podział jest najbardziej sprawiedliwy, gdyż każdy z nich ma możliwość otrzymania części rzeczy wspólnej w naturze. Jeżeli zatem zachodzą warunki do dokonania podziału w naturze, sąd – przy braku zgodnych wniosków – powinien dążyć do podziału na części odpowiadające wartością wielkości udziałów w majątku wspólnym małżonków^[8]. Nie można jednak oczekiwać, że w każdym wypadku małżonkowie otrzymają części rzeczy o wartości identycznej do wartości ich udziałów w majątku wspólnym. Do takiej sytuacji może dojść przykładowo w sytuacji, gdy w skład majątku wspólnego wchodzą dwie nieruchomości, z których jedna jest wielokrotnie bardziej wartościowa, ale przy tym znacznie mniejsza, a postawiony na niej dom również nie daje możliwości utworzenia odrębnej własności lokali^[9]. Jak wskazuje Sąd Najwyższy: „jeżeli przedmiotem współwłasności znoszonej w ramach postępowania o podział majątku wspólnego nie jest jedna rzecz lecz kilka rzeczy o zbliżonych właściwościach, współwłaścicielom (także jeżeli są oni byłymi małżonkami) mogą być przyznane poszczególne rzeczy w całości, bez konieczności ich fizycznego dzielenia, tak by każdy z uprawnionych zyskał w naturze (co preferuje ustawodawca w art. 211 k.c.), na swoją wyłączną własność rzeczy o zbliżonych właściwościach i wartości. Przeprowadzenie podziału w taki sposób znosi albo przynajmniej istotnie ogranicza potrzebę orzekania o spłatach pomiędzy współwłaścicielami, co do których zawsze istnieje ryzyko, że nie zostaną uregulowane dobrowolnie i w terminie, a ich egzekwowanie tak czy inaczej doprowadzi do sprzedaży rzeczy niegdyś wspólnej, tyle że za cenę możliwą do uzyskania w postępowaniu egzekucyjnym, pomniejszoną o jego koszty. Podział w naturze majątku wspólnego jest konieczny szczególnie wtedy, gdy w jego skład wchodzą nieruchomości, bo sprawia, że uwarunkowania rynkowe, decydujące o wzroście lub spadku wartości rzeczy tego rodzaju, w jednakowym stopniu dotyczą obojga byłych małżonków.”^[10]

Podział fizyczny rzeczy nie jest dopuszczalny wyjątkowo:

• gdyby dokonanie podziału było sprzeczne z przepisami ustawy lub społeczno – gospodarczym przeznaczeniem rzeczy, albo
• gdyby podział pociągał za sobą istotną zmianę tej rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.

Jak wskazuje się w orzecznictwie, powyższe wyliczenie ma charakter wyczerpujący i nie jest dopuszczalna w tym zakresie wykładnia rozszerzająca^[11].

Przyznanie rzeczy jednemu z małżonków z obowiązkiem odpowiedniej spłaty drugiego małżonka

Jeżeli podział fizyczny rzeczy, będący podstawowym i pierwszym sposobem zniesienia współwłasności, nie może być dokonany, bo rzecz nie daje się podzielić albo występują negatywne przesłanki wymienione w art. 211 k.c., zniesienie współwłasności może nastąpić przez przyznanie całej rzeczy jednemu z małżonków z obowiązkiem spłaty drugiego. W orzeczeniu z dnia 8 sierpnia 2003 r., V CK 174/02, IC 2004, nr 6, s. 39, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że określenie „rzecz, która nie daje się podzielić” (art. 212 § 2 k.c.) odnosi się nie tylko do takiej rzeczy, która fizycznie (w naturze) nie daje się podzielić, ale także do rzeczy, której podział i przydzielenie na własność poszczególnym współwłaścicielom jest ze względu na stosunki osobiste łączące współwłaścicieli, ich zasobność, stosunki rodzinne albo sam rodzaj wniosków o zniesienie współwłasności niemożliwe.” Rozstrzygnięcie o tym, któremu z kilku współwłaścicieli należy przyznać na własność w naturze całą nieruchomość, powinno być poprzedzone rozważeniem stosownych okoliczności. Mimo braku wyraźnego stwierdzenia zawartego w ustawie, należy przyjąć jako zasadę, że po wykluczeniu możliwości fizycznego podziału rzeczy, powinna ona przypaść temu ze współwłaścicieli, którego udział jest największy^[12]. Zasada ta znajdzie zastosowanie w szczególności w takich sytuacjach, w których występuje znacząca dysproporcja pomiędzy wielkością udziałów poszczególnych współwłaścicieli^[13]. Prawidłowe zastosowanie art. 212 § 2 k.c. polega zatem na ustaleniu i rozważeniu okoliczności, które w danym stanie sprawy przemawiają za dokonaniem wyboru pomiędzy ubiegającymi się o rzecz współwłaścicielami.

Jeżeli w wyniku podziału całość rzeczy przypadnie współwłaścicielowi, który nie włada rzeczą, lub jej częścią, to sąd w postanowieniu działowym orzeka także o jej wydaniu przez pozostałych współwłaścicieli, określając stosownie do okoliczności termin wydania.

W postępowaniu o podział majątku wspólnego, sąd nie może wbrew woli uczestnika przyznać mu prawa majątkowego i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłaty lub dopłaty . Powody sprzeciwu uczestnika są prawnie irrelewantne^[14].

Sprzedaż rzeczy stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego

Stosownie do postanowień art. 212 § 2 k.c. in fine, w razie braku możliwości zniesienia współwłasności przez podział rzeczy w naturze albo przyznania jej jednemu współwłaścicielowi z obowiązkiem spłaty, do rozważenia pozostaje zniesienie współwłasności przez sprzedaż rzeczy wspólnej. Ten sposób zniesienia współwłasności staje się aktualny w przypadku zgodnego żądania wszystkich współwłaścicieli domagających się sprzedaży bądź też w braku porozumienia współwłaścicieli co do sposobu likwidacji współwłasności albo warunków do podziału w naturze, albo do przyznania rzeczy jednemu współwłaścicielowi. Sąd może w takim wypadku zadecydować o sprzedaży rzeczy, przy czym dopuszczalne będzie rozstrzygnięcie od razu w postanowieniu zarządzającym sprzedaż o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy^[15].

Zarządzenie sprzedaży rzeczy wspólnej jest jednym ze sposobów zniesienia współwłasności (podziału majątku wspólnego), jednak samo uprawomocnienie się postanowienia działowego zarządzającego sprzedaż nie kończy stosunku współwłasności, jak ma to miejsce w przypadku pozostałych sposobów zniesienia współwłasności. W razie sprzedaży rzeczy współwłasność ustaje dopiero z chwilą zmiany podmiotów współwłasności wskutek nabycia rzeczy przez nabywcę, bez względu na to, kiedy sąd wyda postanowienie o podziale pomiędzy współwłaścicieli sumy uzyskanej z licytacji^[16]. Nabycie rzeczy przez nabywcę dochodzi do skutku z chwilą przybicia w wypadku sprzedaży rzeczy ruchomej (art. 869 § 2 k.p.c.), a w wypadku sprzedaży nieruchomości – z chwila uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności (art. 999 § 1 k.p.c.)^[17].

Uwagi końcowe

Prawomocne postanowienie wydane w sprawie o podział majątku wspólnego ma – w części dotyczącej podziału – charakter prawo – kształtujący, z uwagi na fakt, iż przez likwidację współwłasności albo jej zmianę tworzy nowy stan prawny. Uprawomocnienie się postanowienia o podziale majątku, przyznającego małżonkom poszczególne składniki ich majątku wspólnego bądź jednemu z nich całość tego majątku, jest końcowym dniem istnienia stosunku współwłasności, powoduje bowiem przeniesienie własności (w miejsce dotychczasowej współwłasności) na uczestników określonych w postanowieniu sądu (art. 624 zd. 1 k.p.c.). Inaczej jest w razie dokonania podziału majątku poprzez zarządzenie sprzedaży wchodzących w jego skład rzeczy, gdyż wówczas współwłasność między małżonkami ustaje dopiero z chwilą zmiany podmiotów współwłasności wskutek nabycia rzeczy przez nabywcę, i to bez względu na to, kiedy sąd wyda postanowienie o podziale uzyskanej z licytacji sumy pomiędzy współwłaścicieli.

adwokat Łukasz Giza

[1] K. Skiepko, [w:] Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków, pod red. J. Ignaczewskiego, Wolters Kluwer 2015, s. 22.

[2] Tamże.

[3] Por. postanowienie SN z dnia 18 stycznia 2012 r., II CSK 139/11, LEX nr 1162655.

[4] zob. art. 57 § 1 k.c.

[5] Postanowienie SN z dnia 26 kwietnia 2013 roku, II CSK 546/12, LEX nr 1344413.

[6] Postanowienie SN z dnia 5 września 2012 r., IV CZ 51/12, LEX nr 1229820.

[7] Postanowienia SN: z dnia 30 października 1978 r., III CRN 214/78, LEX nr 8143; z dnia 16 listopada 1993 r., I CRN 176/93, LEX nr 158139; z dnia 29 lipca 1998 r., II CKN 748/97, Biul. SN 1999, nr 1, s. 9; z dnia 9 września 2011 r., I CSK 674/10, IC 2012, nr 7-8, s. 46, i zgodne poglądy na ten temat w piśmiennictwie.

[8] K. Skiepko, [w:] Komentarz…, s. 290.

[9] Tamże.

[10] Postanowienie SN z dnia 20 września 2012 roku, IV CSK 10/12, LEX nr 1230172.

[11] Zob. postanowienie SN z dnia 16 listopada 2011 roku, V CSK 47/10, LEX nr 1095957.

[12] K. Skiepko, [w:] Komentarz…, s. 340.

[13] Postanowienie SN z dnia 10 grudnia 1999 roku, II CKN 635/98, LEX nr 1231373.

[14] Postanowienie SN z dnia 14 listopada 2012 roku, II CSK 187/12, LEX nr 1267162.

[15] K. Skiepko, [w:] Komentarz…, s. 344.

[16] Zob. uchwała SN z dnia 20 lutego 1989 roku, III CZP 4/89, LEX nr 3521.

[17] K. Skiepko, [w:] Komentarz…, s. 348.