Dość często można się spotkać z twierdzeniami, że rodzice mają obowiązek utrzymywać dzieci tylko do czasu osiągnięcia przez nie pełnoletniości, czasami słyszy się też o 25 latach jako dacie granicznej istnienia tego obowiązku. Tymczasem obecne przepisy nie ustanawiają żadnego precyzyjnego terminu. Wspomniany wiek ma zastosowanie jedynie do alimentów wypłacanych przez fundusz alimentacyjny, z którego świadczenia przysługują dziecku do ukończenia 18. roku życia lub do 25. roku życia w przypadku kontynuowania nauki.
Istota obowiązku alimentacyjnego sprowadzają się do ustanowienia na rodzicach konieczności dostarczania środków utrzymania i wychowania tak długo jak dziecko nie zdobędzie, stosownie do swoich uzdolnień i predyspozycji, kwalifikacji zawodowych, czyli do chwili usamodzielnienia się, i to – co najważniejsze – niezależnie od osiągniętego wieku. Uzyskanie bowiem przez dziecko pełnoletności nie zmienia jego sytuacji prawnej w kwestii alimentów, jeżeli naukę pobiera w sposób efektywny, a więc przeznaczając w rzeczywistości czas na zdobywanie kwalifikacji niezbędnych do podjęcia zatrudnienia w przyszłości.
W rzeczywistości jednak pojawiają się różne sytuacje, które mają wpływ na istnienie i treść obowiązku alimentacyjnego. Może być tak, że gdy nauka trwa ponad przeciętną miarę z winy samego dziecka, gdy nie przykładania się ono do nauki lub często zmienia kierunki studiów nie mogąc ukończyć żadnego, a jest na tyle dorosłe, że może podjąć zatrudnienie, rodzice nie będą wówczas obowiązani do alimentowania takiego dziecka. W sytuacji, gdy pełnoletnie już dziecko, mogące się samodzielnie utrzymać, podejmie na przykład decyzję o dokształceniu zawodowym lub przekwalifikowaniu niekoniecznie będzie to rodzić obowiązek dostarczania środków utrzymania po stronie rodziców. Jednakże w tym ostatnim wypadku ocenia się wówczas, czy dotychczasowe przygotowanie zawodowe i posiadane już kwalifikacje są wystarczające do samodzielnego utrzymania się. Co do zasady uznaje się, że obowiązek dostarczania środków utrzymania dziecku, który wygasł z powodu możliwości samodzielnego utrzymania się nie może powstać na nowo.
Przyjmuje się także, że obowiązek alimentacyjny rodziców może ustać wcześniej niż przed osiągnięciem przez dziecko pełnoletności wówczas, gdy dziecko nabędzie zawód, czy też podejmie zatrudnienie w czasie pobierania nauki, z którego będzie się mogło samodzielnie utrzymać.
Dla porządku dodać należy, że jeśli dziecko urodziło się z wadami lub kalectwem albo wady bądź kalectwo powstały później, i powodują one utratę możliwości samodzielnego utrzymania się, obowiązek alimentacyjny rodziców nie będzie ustawał.
Inaczej wygląda sytuacja, w której dziecko znalazło się w tzw. niedostatku. Pojęcie to nie jest niestety określone w przepisach, a jego wyjaśnienia dostarcza najczęściej praktyka orzecznicza sądów. Uznaje się, że niedostatek występuje, gdy środki uprawnionego nie są dostateczne do samodzielnego utrzymania się, nie jest zaś konieczne ustalenie, że uprawniony w ogóle nie ma żadnych środków do utrzymania się. Chodzi tu o sytuację, w której osoba uprawniona nie może w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb. Jeżeli dorosłe dziecko znajdzie się w takiej sytuacji wówczas może dochodzić alimentów od swoich rodziców, ale jest to odrębna podstawa od ogólnej zasady, która mówi o obowiązku dostarczania środków utrzymania dziecku do momentu, w którym będzie się mogło samodzielnie utrzymać.
Obowiązek alimentacyjny nie ma jednak charakteru całkowicie bezwarunkowego z punktu widzenia rodziców. Mogą się oni uchylić od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się. W samym uzasadnieniu do projektu ustawy z 2008 roku, wskazano że: „istnieje wyraźna potrzeba osłabienia obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka pełnoletniego, ponieważ rodzice, nie mając wpływu na postawę życiową dziecka, nie powinni być obciążeni zbyt długo obowiązkiem alimentacyjnym, z uszczerbkiem dla swojego utrzymania. Ponadto możliwość żądania alimentów od rodziców przez pełnoletnie dziecko, mimo braku własnych starań o uzyskanie samodzielności, ‘usprawiedliwia’ naganną postawę dziecka, tworzy złe wzorce zachowania i jest etycznie nieusprawiedliwione.”
Jak już zostało wskazane dotychczasowe przepisy nie ustanawiają wyraźnej granicy obowiązku alimentacyjnego w postaci określonego wieku, jednakże w trakcie prac legislacyjnych znajdują się przepisy, które mają to zmienić. Projekt, w zakresie uprawnień dzieci do świadczeń alimentacyjnych należnych od rodziców, przewiduje, co do zasady, wprowadzenie granicy wieku 25 lat, po osiągnięciu którego ustawałby obowiązek alimentacyjny rodzica wobec dziecka wyrażony w postaci świadczenia alimentacyjnego – co ważne – ustalonego wyrokiem albo ugodą. Założenie to nie obejmuje dzieci, które posiadają orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, dlatego w przypadku tych osób, w zakresie wygaśnięcia ustalonych świadczeń alimentacyjnych, zastosowanie będą miały zasady dotychczasowe.
Radca prawny Tomasz Waligóra