W sytuacji zgonu osoby bliskiej pierwszym krokiem zmierzającym do uregulowania stanu prawnego spadku jest weryfikacja stopnia pokrewieństwa ze zmarłym oraz ustalenie kręgu spadkobierców ustawowych. Odpowiedzi na to, kto dziedziczy po zmarłym poszukiwać należy w art. 931 i następnych k.c. [1] W świetle tego artykułu w pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, dziedziczą oni w częściach równych, z zastrzeżeniem, że przypadająca małżonkowi część nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli któreś z dzieci nie przeżyło spadkobiercy, jego udział w równych częściach przejmuje rodzeństwo. W braku dzieci do spadku powołani są rodzice i małżonek, w sytuacji zaś braku rodziców – rodzeństwo zmarłego. Zaznaczyć należy, iż spadku nie dziedziczy małżonek rozwiedziony, jak również pozostający w separacji. Na względzie należy mieć także fakt, iż od dziedziczenia wyłączony jest małżonek jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. O wyłączeniu orzeka sąd na wniosek któregokolwiek ze spadkobierców ustawowych zmarłego.
W klasycznej, najczęściej spotykanej sytuacji spadkobiercami stają się dzieci osoby zmarłej oraz jej małżonek – przykładowo jeśli spadkodawca pozostawił żonę i 4 dzieci, wówczas wszyscy oni dziedziczą, ale udział żony wyniesie ¼, zaś dzieci – po 3/16.
Jeżeli mamy już ustalony krąg spadkobierców ustawowych należy sprawdzić czy zmarły nie pozostawił po sobie ważnego testamentu. W tym miejscu pojawia się kolejna problematyczna kwestia – co do zasady testament może być sporządzony na kilka sposobów: przed notariuszem w formie aktu notarialnego, samodzielnie – w całości pismem odręcznym z datą i podpisem, ustnie przed dwoma świadkami przy udziale organów administracji (wójt, burmistrz, prezydent, starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy, kierownik urzędu stanu cywilnego) lub w przypadku obawy rychłej śmierci ustnie w obecności co najmniej trzech świadków. W świetle powyższego nie jest ważny testament sporządzony przez osobę trzecią i wyłącznie podpisany przez testatora, nawet w sytuacji podyktowania go przez spadkodawcę. Wyjątek stanowi sytuacja gdy stan zdrowia spadkodawcy nie pozwala na przygotowanie testamentu w innej formie, a nadto występuje obawa rychłej śmierci. Obawa rychłej śmierci spadkodawcy musi być uzasadniona okolicznościami o charakterze obiektywnym. W grę mogą wchodzić takie stany chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które w świetle wiedzy medycznej oraz doświadczenia życiowego mogą spowodować rychły zgon[2].
Pamiętać należy, iż rozporządzenie spadkiem na wypadek śmierci powinno nie nastręczać wątpliwości – w sytuacji przypisania kilku osobom poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku (ale nie wyczerpujących całości masy spadkowej) mogą się pojawić wątpliwości interpretacyjne – czy wolą spadkodawcy było testowanie czy uczynienie zapisu. W wypadku bowiem, gdy spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie jedynie poszczególne przedmioty majątkowe i przedmioty te nie wyczerpują prawie całego spadku, do jego dziedziczenia powołani są spadkobiercy ustawowi, którzy jedynie zobowiązani są do wydania zapisu osobie wskazanej w testamencie.[3]
Ustalenie kręgu spadkobierców ustawowych i testamentowych pozwala na przejście do dalszego etapu – wyboru drogi, jaką obierzemy celem określenia kto dziedziczy po zmarłym. Możliwe są dwa rozwiązania – sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza lub postępowanie sądowe w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku. W sytuacji, gdy wszyscy spadkobiercy są zgodni i nie ma trudności w zgromadzeniu ich w jednym miejscu, niewątpliwie korzystniejszym z ekonomicznego punktu widzenia jest uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia. Jedna wizyta u notariusza, poprzedzona zgromadzeniem odpowiednich dokumentów pozwoli wówczas uregulować dziedziczenie po zmarłym. W przypadku jednak gdy pomiędzy spadkobiercami nie ma zgody, co do tego, kto ma dziedziczyć lub któryś ze spadkobierców nie może stawić się przed notariuszem, jedyną opcją pozostaje droga postępowania sądowego – wystąpienie z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku.
Sądem właściwym w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku będzie sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, wydział cywilny. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku jak każde pismo procesowe powinien zawierać: oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników; numer Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL) lub numer identyfikacji podatkowej (NIP) wnioskodawcy, oznaczenie rodzaju pisma, osnowę wniosku oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności, podpis wnoszącego albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, a także wymienienie załączników. Pamiętać należy, iż do pisma procesowego należy dołączyć jego odpisy i odpisy załączników dla doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom, a ponadto, jeżeli w sądzie nie złożono załączników w oryginale, po jednym odpisie każdego załącznika do akt sądowych. Odpis pisma stanowi jego odwzorowanie, a zatem powinien oddawać pełną treść oryginału. Z uwagi na brak ustawowych ograniczeń co do sposobu sporządzenia odpisów, pisma mogą być powielane kserograficznie, drukowane czy ręcznie przepisywane[4]. Dochowanie powyższych wymogów stanowi gwarancję uniknięcia wezwań do uzupełnienia braków formalnych wniosku.
We wniosku wskazać należy wszystkie osoby wchodzące w krąg spadkobierców ustawowych (w przypadku testamentu także testamentowych) zmarłego oraz dołączyć ich akty stanu cywilnego (odpisy skrócone), celem wykazania tytułu do spadku. Nadto, gdy mamy do czynienia z testamentem, wymagane jest jego przedłożenie, względnie wskazanie notariusza, u którego testament został złożony. Wniosek podlega opłacie sądowej w kwocie 50 zł. Dodatkowo, od 8 września 2016 r. istnieje obowiązek uiszczenia kwoty 5 zł tytułem wpisu orzeczenia do Rejestru Spadkowego. Opłatę za wpis do Rejestru, inaczej niż opłatę sądową, kierować należy na rachunek sum na zlecenie. Jeżeli żądamy stwierdzenia nabycia spadku po kilku osobach, opłata należna jest za każdą z osób z osobna. Nieopłacenie wniosku skutkować będzie wezwaniem do uzupełnienia jego braków, pod rygorem zwrotu. Wniosek prawomocnie zwrócony nie wywiera żadnych skutków prawnych związanych z wniesieniem pisma do sądu. W praktyce oznacza to, iż złożenie wniosku uważa się za niebyłe.
Prawidłowo złożony wniosek przesyłany jest przez sąd do uczestników z pouczeniem o możliwości wniesienia odpowiedzi, a w sprawie wyznaczana jest rozprawa. W przypadku ustalenia terminu rozprawy po upływie 6 miesięcy od dnia śmierci spadkodawcy, do rozważenia pozostaje uprzednie złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Niniejsze ma szczególne znaczenie jeśli spadkodawca pozostawił długi. W świetle art. 1012 k.c. spadkobierca w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Brak złożenia oświadczenia o przyjęciu / odrzuceniu spadku (w stosunku do osób zmarłych po 17.10.2015 r.) skutkuje przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, iż odpowiedzialność za długi ogranicza się do stanu czynnego spadku. Oświadczenie o przyjęciu/ odrzuceniu spadku złożyć można przed sądem lub notariuszem. Na uwadze mieć należy, iż osobę, która spadek odrzuciła traktuje się jakby nie dożyła otwarcia spadku, zaś odrzucenie spadku powoduje powołanie do kręgu spadkobierców ustawowych, nowych osób, dla których otwiera się ponownie termin na złożenie analogicznego oświadczenia. Przedmiotowy termin obowiązuje także małoletnich, za których z uwagi na brak zdolności do czynności prawnych oświadczenie winni złożyć, po uzyskaniu zezwolenia sądu rodzinnego, rodzice.
Sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi, kwestia tego, kto dziedziczy po zmarłym, jest badana przez sąd z urzędu. Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, co do zasady przyjmowane jest zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę. W zapewnieniu zgłaszający się powinien złożyć oświadczenie co do wszystkiego, co mu jest wiadome o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi oraz o testamentach spadkodawcy. Na uwadze mieć należy, iż zatajenie faktu co do istnienia testamentu lub osób powołanych do spadku, skutkować może – w przypadku powzięcia o tym wiedzy przez sąd, zmianą wydanego postanowienia.
Po przeprowadzeniu rozprawy i odebraniu zapewnień spadkowych, sąd w przypadku braku wątpliwości co do spadkobrania po zmarłym, zamyka rozprawę i ogłasza postanowienie. Postanowienie staje się prawomocne po upływie trzech tygodni od ogłoszenia, pod warunkiem, iż żadna ze stron nie wystąpiła z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia. Prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd niezwłocznie wpisuje, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, do Rejestru Spadkowego. Dysponowanie prawomocnym postanowieniem w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku lub aktem poświadczenia dziedziczenia otwiera spadkobiercy drogę do przeprowadzenia po zmarłym działu spadku, stanowi również podstawę do zgłoszenia faktu nabycia spadku we właściwym urzędzie skarbowym.
radca prawny Joanna Szyjka-Matuszyk
[1] ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. z 2017 r., poz. 459 t.j.)
[2] Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II, WKP 2017
[3] teza 2 postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 sierpnia 2009 r., sygn. III CSK 7/09, LEX nr 533130
[4] E. Rudkowska-Ząbczyk w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, pod red. prof. dr hab. Elwira Marszałkowska-Krześ, wyd.19, 2017