Rażąca niewdzięczność jako jedna z podstaw odwołania darowizny
Umowa darowizny jest zobowiązanie się darczyńcy do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Odwołanie darowizny jest procesem wymagającym spełnienia określonych przesłanek. Generalizując odwołanie darowizny jest uzależnione od zachowania obdarowanego względem darczyńcy lub sytuacji majątkowej w której znalazł się darczyńca.
Odwołanie darowizny opiera się na trzech regułach:
- Oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego.
- Mimo niezachowania powyższej formy umowa darowizny staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.
- Nie stosuje się reguł wymienionych w pkt 1 i 2 w wypadku, gdy przepis odrębny ze względu na przedmiot darowizny wymaga zachowania szczególnej formy dla oświadczenia obu stron.
Najczęstszym przypadkiem kiedy dochodzi do odwołania darowizny jest rażąca niewdzięczność obdarowanego względem darczyńcy. Uprawnienie darczyńcy do tego aby na powrót uzyskał przedmiot czynności, której dokonał z obdarowanym należy taktować ze względu na konieczność zapewnienia pewności obrotu prawnego jako wyjątkowe.
W związku z brakiem ustawowej definicji pojęcia rażącej niewdzięczności należy posłużyć się definicjami ukształtowanymi przez orzecznictwo i doktrynę.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 2 grudnia 2016 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 659/16: „Jako rażąco niewdzięczne zachowanie kwalifikuje się tylko takie zachowanie obdarowanego, które polega na działaniu lub zaniechaniu (nieczynieniu) skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, które – oceniając rzecz rozsądnie – musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Rażącą niewdzięczność musi cechować znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy, czy szkody majątkowej”.
Sięganie po ten instrument prawny może mieć miejsce w zupełnie szczególnych sytuacjach, nad wyraz nagannego zachowania obdarowanego, sprzeniewierzającego się, w jaskrawy sposób, zasadzie wdzięczności, obowiązującej go wobec darczyńcy. W szczególności nie zostało wykazane aby odmówiła jej niezbędnej pomocy i opieki lub też postępowała w stosunku do matki, w sposób niegodziwy.
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 1 września 2016 r. w sprawie o sygn. akt I Aca 233/16: „O tym czy postępowanie obdarowanego przedstawia się, jako rażąca niewdzięczność każdorazowo rozstrzyga sąd, a pojęcie „niewdzięczności” zawsze wymaga analizy motywów określonych zachowań obdarowanego na podstawie okoliczności konkretnej sprawy. Pod pojęcie to podpadają tylko takie czynności obdarowanego, które są skierowane przeciwko darczyńcy ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze. W szczególności chodzi przede wszystkim o przestępstwa popełnione przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych (rodzinnych), łączących go z darczyńcą. Wyłączone są natomiast działania godzące wprawdzie w dobra darczyńcy, ale czynione nieumyślnie, krzywdy czy przykrości wyrządzone w sposób niezamierzony, popełnione w uniesieniu czy rozdrażnieniu, zwłaszcza wywołane i powodowane, czy wręcz prowokowane – wprost lub pośrednio – przez samego darczyńcę. Czyny dowodzące niewdzięczności muszą przy tym świadczyć o znacznym napięciu złej woli obdarowanego. Rażąca niewdzięczność odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które jest skierowane przeciw darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze, ukierunkowane zazwyczaj na wyrządzenie krzywdy lub szkody majątkowej; nie są to działania nieumyślne, niezamierzone. Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne niewykraczające poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne jak i też wywołane zachowaniem się darczyńcy”.
O istnieniu bądź nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym przypadku okoliczności rozpoznawanej sprawy. Warto jednak pamiętać o tym, że w każdym przypadku możliwość odwołania darowizny wyłącza uzyskanie przez obdarowanego przebaczenia, o ile w chwili przebaczenia darczyńca posiadał zdolność do czynności prawnych a w przypadku utraty zdolności do czynności prawnych (np. w skutek ubezwłasnowolnienia), jeżeli takie przebaczenie zostało dokonane z należytym rozeznaniem.
Radca prawny Piotr Lampa