Przesłanki i skutki prawne ubezwłasnowolnienia
Czym jest zdolność do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania poprzez własne działania prawa oraz zaciągania zobowiązań, czyli możliwość wywoływania skutków prawnych własnym działaniem i we własnym imieniu. Zdolność do czynności prawnych to zatem możliwość podejmowania działań tworzących nowy stan prawny w zakresie praw podmiotowych, jak np. nabycie posiadania, wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym czy też dokonanie przez darczyńcę aktu przebaczenia obdarowanemu, który wykazał się rażącą.
Osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, może dokonywać wszelkich czynności o charakterze cywilnoprawnym w granicach przysługującej jej zdolności prawnej zarówno we własnym imieniu, jak i na rzecz innej osoby (jako pełnomocnik lub przedstawiciel ustawowy). Działania te mogą dotyczyć majątku oraz osoby uprawnionego. Osoba legitymująca się pełną zdolnością do czynności prawnych może także ustanowić pełnomocnika do dokonania konkretnej czynności prawnej lub czynności określonego rodzaju, ze skutkiem na jej rzecz.
Na zakres zdolności do czynności prawnych mają wpływ jedynie okoliczności wskazane przez ustawodawcę, takie jak: wiek osoby fizycznej, zawarcie małżeństwa przez osobę małoletnią, całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie oraz ustanowienie doradcy tymczasowego.
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, osoba pełnoletnia, która nie została ubezwłasnowolniona, ma pełną zdolność do czynności prawnych także wtedy, gdy jest dotknięta chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innego rodzaju zaburzeniami czynności psychicznych. Jednakże, jeśli osoba taka działa w stanie braku świadomości lub w okolicznościach uniemożliwiających swobodne powzięcie decyzji i wyrażeni woli – to jej oświadczenie woli może być jednak bezwzględnie nieważne, zgodnie z art. 82 kc). Analogicznie – osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma zdolności do czynności prawnych nawet wtedy, gdy odzyskała sprawność umysłową. Do odzyskania zdolności do czynności prawnych, nawet w ograniczonym zakresie, konieczne jest uchylenie lub zmiana orzeczenia sądu o jej ubezwłasnowolnieniu.
Zatem, każda osoba fizyczna, która nie została ubezwłasnowolniona, zachowuje pełną zdolność do czynności prawnych aż do chwili śmierci. Zdolności tej nie pozbawia jej ani ułomność psychiczna, ani innego rodzaju zaburzenia czynności psychicznych w szczególności będące wynikiem procesów naturalnych (tzw. otępienie starcze).
Przesłanki ubezwłasnowolnienia
Według art. 13 Kodeksu cywilnego (dalej kc) – ubezwłasnowolniona całkowicie może być jedynie osoba, która ukończyła 13-sty rok życia, co wynika z treści art. 12 kc, zgodnie z którym – nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Zatem zasadnicze znaczenie dla ubezwłasnowolnienia całkowitego ma wystąpienie u osoby, co do której złożony został wniosek o jej ubezwłasnowolnienie, określonego czynnika chorobowego. Dopiero wystąpienie choroby lub zaburzenia podstawę do zbadania, czy określona osoba jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Samo zaistnienie choroby psychicznej lub innej, wskazanej w art. 13 § 1 kc, przyczyny, nie jest jeszcze przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ponieważ musi wystąpić niemożność kierowania swoim postępowaniem, będąca skutkiem okoliczności z art. 13 § 1 kc.
„Niemożność kierowania swoim postępowaniem” to brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw. Wobec tego ubezwłasnowolnienie nie może dotyczyć osób, które z powodu swojej ułomności lub inwalidztwa (np. utrata wzroku, słuchu, mowy) mają utrudniony kontakt z otoczeniem, ale ich zdolności intelektualne nie zostały ograniczone lub naruszone.
Medycznymi przesłankami uzasadniającymi ubezwłasnowolnienie całkowite, zgodnie z powołanym wyżej art. 13 § 1 kc jest choroba psychiczna oraz niedorozwój umysłowy, a także innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Zaburzenia te muszą zostać potwierdzone w toku postępowania przed sądem przez biegłego lekarza psychiatry lub neurologa a także psychologa, zgodnie z art. 553 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej kpc). Jednakże warunkiem dopuszczenia przez sąd dowodu z opinii biegłego sądowego jest uprzednie uprawdopodobnienie istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych. Uprawdopodobnienie to może nastąpić poprzez przedłożenie zaświadczenia lekarskiego o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub też opinii psychologa o stopniu jej niepełnosprawności umysłowej. W przypadku wystąpienia uzależnień (pijaństwa lub narkomanii) odpowiednio – zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej lub zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. Jeśli natomiast przedłożenie takiego zaświadczenia jest niemożliwe, to dopiero wtedy uprawdopodobnienie może być oparte na innych danych, w tym na podstawie zeznań świadków.
O potrzebie ubezwłasnowolnienia decyduje stan zdrowia osoby, wobec której toczy się postępowanie, istniejący w chwili orzekania.
Przesłanką ubezwłasnowolnienia całkowitego z powodu wystąpienia uzależnień (pijaństwa lub narkomanii) nie jest uzależnienie samo w sobie, lecz jego skutki, polegające na wywołaniu zaburzeń psychicznych.
Zamieszczone w art. 13 § 1 kc wyliczenie ma charakter przykładowy. Podstawą ubezwłasnowolnienia może być również istnienie zaburzeń psychicznych, wywołanych istnieniem starczego zespołu psychoorganicznego, czy też zarzut marnotrawstwa, o ile łączy się on z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innym rodzajem zaburzeń czynności psychicznych.
Orzecznictwo sądowe uprawnia do stwierdzenia, iż wskazane czynniki – narkomania, pijaństwo, marnotrawstwo, pieniactwo czy choroby starości – stanowią przyczynę ubezwłasnowolnienia całkowitego wyłącznie, gdy są powodem takich zaburzeń, które mogą być zrównane w skutkach z chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym.
Niemożność kierowania swoim postępowaniem musi mieć charakter stały, ponieważ stwierdzenie braku zdolności do czynności prawnych dokonywane jest na przyszłość i prowadzi do wniosku, że osoba, wobec której toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite, nie jest i nie będzie w stanie samodzielnie występować w obrocie cywilnoprawnym.
Jeśli możliwość kierowania swoim postępowaniem pozostaje zachowana chociażby w ograniczonym zakresie, konieczne jest rozważenie, czy dla ochrony praw osoby fizycznej nie jest wystarczające ubezwłasnowolnienie częściowe, czyli, czy nie wystarczy pomoc do prowadzenia jego spraw.
W toku postępowania w sprawie o ubezwłasnowolnienie całkowite, sąd bada, czy w rozpatrywanym stanie faktycznym istnieje wyraźna potrzeba udzielenia ochrony osobie, która ma zostać pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Wynika to z tego, iż celem ubezwłasnowolnienia jest wyłącznie ochrona interesów osoby, wobec której toczy się postępowanie, niesienie jej pomocy w załatwianiu jej spraw osobistych i majątkowych.
Procedura ubezwłasnowolnienia
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite regulują przepisy kodeksu postępowania cywilnego (art. 544–560 kpc).
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie należy do właściwości sądów okręgowych, orzekających w składzie 3 sędziów zawodowych (art. 544 kpc). W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu.
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie może być wszczęte tylko na wniosek. Krąg osób uprawnionych do złożenia wniosku określa art. 545 § 1 kpc. Należą do niego: małżonek osoby, wobec której będzie toczyć się postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz przedstawiciel ustawowy. Krewni nie mogą jednak zgłaszać odpowiedniego wniosku, jeżeli dany podmiot ma przedstawiciela ustawowego. Osoby wymienione w art. 546 kpc stają się uczestnikami postępowania z mocy prawa, bez konieczności podejmowania w tym zakresie jakichkolwiek czynności procesowych sądu lub wnioskodawcy, podobny charakter ma udział prokuratora, któremu przyznana została legitymacja formalna. Ponadto organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium (art. 546 § 3 kpc).
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może być zgłoszony ustnie lub na piśmie do sądu właściwego lub sądu zamieszkania wnioskodawcy. Złożony przez osobę nieuprawnioną podlega oddaleniu. Artykuł 545 § 4 kpc przewiduje możliwość kary za zgłoszenie wniosku w złej wierze lub lekkomyślnie. Wymierzenie stosownej grzywny jest jednak możliwe dopiero po rozpoznaniu sprawy i jej oddaleniu, ponieważ wcześniej sąd nie ma możliwości oceny, czy wniosek o ubezwłasnowolnienie był bezzasadny.
Każda osoba jest uprawniona do wystąpienia z wnioskiem o swoje ubezwłasnowolnienie ponadto może żądać zmiany lub uchylenia ubezwłasnowolnienia (art. 559 § 3 kpc).
W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie całkowite sąd ma obowiązek wysłuchania ustnych wyjaśnień osoby, wobec której toczy się to postępowanie. Celem wysłuchania jest ustalenie, czy pomimo istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń czynności psychicznych, zachodzą pozostałe przesłanki tego ubezwłasnowolnienia. Art. 547 § 3 kpc dopuszcza możliwość wystąpienia niemożności porozumienia się z chorym, stwierdzoną w protokole. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.
Zależnie od okoliczności konkretnej sprawy może być również zarządzone przesłuchanie świadków, jednak zasadą powinno być uczestniczenie biegłego w przesłuchaniu świadków na okoliczność zachowania się osoby, która ma być ubezwłasnowolniona.
Jeżeli ubezwłasnowolniona ma być osoba pełnoletnia, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia. Doradca tymczasowy jest przedstawicielem ustawowym podmiotu, wobec którego został złożony wniosek o jego ubezwłasnowolnienie. Na skutek ustanowienia doradcy tymczasowego osoba ta zostaje ograniczona w zdolności do czynności prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo (art. 549 kpc).
Funkcję doradcy tymczasowego może pełnić: małżonek, krewny lub inna osoba bliska, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie dobro osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
W sprawach o ubezwłasnowolnienie, o uchylenie oraz zmianę ubezwłasnowolnienia sąd może ustanowić dla osoby, której postępowanie dotyczy lub dla osoby ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny (art. 5601 kpc). Ustanowienie pełnomocnika jest w tym wypadku niezależne od sytuacji materialnej osoby, wobec której toczy się postępowanie.
W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie osoba, której dotyczy wniosek, musi być obligatoryjnie zbadana przez biegłego – lekarza psychiatrę lub neurologa oraz psychologa. Badanie może być jednorazowe lub kilkakrotne. Sąd może także, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, skierować taką osobę na obserwację w zakładzie leczniczym (art. 554 kpc). Termin obserwacji nie może być dłuższy niż 6 tygodni i może zostać przedłużony do maksymalnie 3 miesięcy.
Celem postępowania dowodowego w sprawie o ubezwłasnowolnienie jest zbadanie istnienia wszystkich przesłanek pozwalających na wydanie orzeczenia uwzględniającego wniosek. Zatem podstawowe znaczenie w postępowaniu zmierzającym do ubezwłasnowolnienia całkowitego ma dowód z opinii biegłego lekarza, bowiem stwierdzenie przesłanek ubezwłasnowolnienia wymaga wiadomości specjalnych (art. 278 § 1 kpc).
W szczególności opinia biegłego sądowego powinna zawierać – obok stwierdzenia określonej choroby popartej wynikami badań – wyjaśnienie, w jaki sposób choroba ta może mieć wpływ na rozeznanie badanego podmiotu oraz jego wolę, czy chory może być niebezpieczny dla otoczenia lub siebie samego oraz prognozę celowości dalszego leczenia. Oceniając potrzebę zapewnienia pomocy badanej osobie, biegły lekarz musi mieć na uwadze rzeczywiście istniejący zakres spraw wymagających jej decyzji.
Negatywna opinia biegłego lekarza psychiatry stwierdzająca brak przesłanek medycznych niezbędnych do stwierdzenia konieczności ubezwłasnowolnienia (np. osoba badana nie jest dotknięta zaburzeniami czynności psychicznych lub aktualny stan jej zdrowia nie uzasadnia wniosku, iż nie jest ona w stanie kierować swoim postępowaniem) powoduje, że sąd nie może inaczej ocenić stanu psychicznego tej osoby i orzec jej całkowitego ubezwłasnowolnienia. Jeżeli jednak zebrany w sprawie materiał dowodowy nasuwa sądowi wątpliwości co do prawidłowości wniosków biegłego, sąd może zażądać dodatkowej ekspertyzy potwierdzającej brak czynnika chorobowego.
Ponadto w postępowaniu dowodowym sąd, obok ustalenia aktualnego stanu zdrowia, wobec której toczy się postępowanie, winien ustalić sytuację osobistą osoby, zawodową i majątkową oraz sposób zaspokajania jego potrzeb życiowych (art. 5541 § 1 kpc.). Nadto sąd może żądać wyjawienia majątku od osób pozostających z taką osobą we wspólnocie domowej, czyli złożenia wykazu majątku należącego do osoby, wobec której został złożony wniosek, oraz złożenia odpowiedniego przyrzeczenia.
Postępowanie w sprawie ubezwłasnowolnienia całkowitego kończy się wydaniem postanowienia, w którym sąd, uwzględniając wniosek, wskazuje rodzaj orzeczonego ubezwłasnowolnienia (całkowite, czy częściowe) oraz podaje, z jakiego powodu zostaje ono orzeczone (art. 557 kpc.). Nie jest bowiem dopuszczalne orzeczenie ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej, jeżeli osoba ta dotknięta jest tylko niedorozwojem umysłowym. Postanowienie sądu do czasu jego uprawomocnienia się może być zaskarżone przez każdego uczestnika postępowania, także przez samego ubezwłasnowolnionego. Na postanowienie sądu II instancji w przedmiocie ubezwłasnowolnienia przysługuje skarga kasacyjna.
Ubezwłasnowolnienie orzekane jest bezterminowo i obowiązuje dopóki istnieje przyczyna ubezwłasnowolnienia. Dlatego postanowienie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym może być w przyszłości uchylone – nawet z urzędu – gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Natomiast, jeśli przyczyny te nie ustały w całości, ale nastąpiła poprawa stanu zdrowia, możliwa jest zmiana dotychczasowego ubezwłasnowolnienia całkowitego na ubezwłasnowolnienie częściowe (art. 559 kpc).
Wniosek o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia mogą złożyć: ubezwłasnowolniony (art. 559 § 3 kpc), osoby wymienione w art. 545 kpc, prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Osoby te nie są ograniczone żadnym terminem. Prawo zaskarżenia postanowień ma sam ubezwłasnowolniony nawet jeśli ustanowiony został doradca tymczasowy albo kurator (art. 560 kpc).
Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, zarządza z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia w celu ustanowienia opieki dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Natomiast w przypadku oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie całkowite sąd cywilny zawiadamia sąd rodzinny o potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej (art. 558 § 2 kpc.).
Skutki prawne ubezwłasnowolnienia
Skutkiem uprawomocnienia się postanowienie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia jest utrata zdolności co czynności prawnych. Od tej chwili osoba ubezwłasnowolniona traktowana jest w sferze prawnej, jak osoba, która nie ukończyła 13 roku życia.
Ponieważ ubezwłasnowolniony całkowicie nie może samodzielnie występować w obrocie cywilnoprawnym, ustanawia się dla niego opiekuna. Zgodnie z w art. 175 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej kro), do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim. Z tej przyczyny, jeżeli wzgląd na dobro podmiotu pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem powinien być jego małżonek, a w braku małżonka – jego ojciec lub matka. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje jednak z mocy samego prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub jego zamiany na ubezwłasnowolnienie częściowe (art. 177 kro).
Zgodnie z art. 14 kc czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna, ale gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.
Skutki prawne ubezwłasnowolnienia następują z chwilą uprawomocnienia się postanowienia orzekającego ubezwłasnowolnienie, przy czym postanowienie to ma charakter konstytutywny a więc nie dotyczą czynności, które już zostały dokonane. Czynności te mogą być jednak skutecznie podważone na podstawie przepisów odnoszących się do wad oświadczenia woli, w szczególności na podstawie art. 82 kc. Ponadto, zgodnie z art. 901 kc, przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej może żądać rozwiązania umowy darowizny dokonanej przez tę osobę przed ubezwłasnowolnieniem, jeżeli darowizna ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek jest nadmierna. To pozwala przedstawicielowi ustawowemu na pewną ingerencję w czynności prawne, które zostały dokonane przez podopiecznego przed jego ubezwłasnowolnieniem.
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może sporządzić ani odwołać testamentu, sprawować opieki lub dokonać przysposobienia.
Ważnym skutkiem ubezwłasnowolnienia (całkowitego i częściowego) jest także zawieszenie biegu terminu przedawnienia roszczeń majątkowych. Zgodnie z art. 122 § 1 kc okres przedawnienia względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia. A jeśli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia. Co więcej, zasada ta ma zastosowanie także odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia (art. 122 § 3 kc).
Skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest także zakaz zawierania związku małżeńskiego (art. 11 § 1 kro). Ponadto, zgodnie z treścią art. 64 kro, jeżeli mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku 6 miesięcy od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później – 6 miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął.
Agnieszka Zielińska-Heluszka, adwokat