Rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci w polskim prawie może nastąpić jedynie w drodze testamentowej. W sytuacji kiedy spadkodawca chciałby przekazać określoną rzecz oznaczonej z góry osobie wówczas powinien on skorzystać z instytucji zapisu, który może występować w dwóch formach – zapisu zwykłego i zapisu windykacyjnego. Pomiędzy tymi dwiema formami zapisu występują dość zasadnicze różnice, o których warto wiedzieć podejmując decyzję o przekazaniu majątku.
I tak zapis zwykły jest rozporządzeniem zawartym w testamencie, w którym spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz konkretnej osoby, zwanej dalej zapisobiercą. Oznacza to, że osoba która otrzymuje w testamencie całość lub część spadku, na przykład syn spadkodawcy, zostaje zobowiązana do przekazania określonego składnika majątkowego, który mieści się w tej części spadku którą otrzymuje, na rzecz innej, wybranej przez spadkodawcę osoby. Przedmiotem takiego zapisu mogą być nie tylko dowolne przedmioty majątkowe, ale także prawa jak na przykład prawo własności nieruchomości, a domagać się wykonania takiego zapisu można niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Oznacza to, że zapisobierca nabywa jedynie roszczenie o spełnienie świadczenia wynikającego z zapisu i nie otrzyma na własność przedmiotu zapisu bez działania ze strony spadkobierców obciążonych zapisem. Takie roszczenie przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu.
Rzecz lub prawo, które jest przedmiotem zapisu może być ściśle określone, jak na przykład konkretna nieruchomość, ale może też być podane w sposób ogólny na przykład poprzez określenie miary lub wagi – na przykład jedna tona zboża – bez dalszego precyzowania. W sytuacji kiedy nie jest jasno powiedziane jakiej jakości ma być przekazana rzecz oznaczona w sposób ogólny obciążony zapisem powinien przekazać rzeczy średniej jakości, uwzględniając jednak potrzeby zapisobiercy.
Możliwość bycia zapisobiercą zwykłym opiera się na tych samych zasadach jak możliwość bycia spadkobiercą zwykłym, co oznacza, że zapisobierca musi być zdolny do dziedziczenia w chwili śmierci spadkodawcy, a więc nie może być osobą nieżyjącą ani osobą prawną, która nie istnieje. Należy jednak zwrócić uwagę, że zapisobiercą może być dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone, pod warunkiem, że urodzi się żywe.
Zapisobiercą nie będzie też mogła być osoba uznana za niegodną dziedziczenia, a więc na przykład taka, której na drodze sądowej udowodniono, że dopuściła się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy albo ukryła, zniszczyła lub przerobiła testament.
Istnieje możliwość dokonania zapisu zwykłego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, na przykład w sytuacji kiedy spadkodawca zobowiązuje swojego syna będącego spadkobiercą do przekazania motoru na rzecz wnuka spadkodawcy, w sytuacji kiedy ten wnuk ukończy studia albo osiągnie określony wiek.
Zapis windykacyjny z kolei ma silniejszy skutek niż zapis zwykły i z punktu widzenia zapisobiercy jest mniej problematyczną formą przekazania danego składnika majątkowego. W takim bowiem wypadku w testamencie sporządzonym notarialnie spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu już z chwilą otwarcia spadku, a więc z chwilą śmierci spadkodawcy. Jednakże osoba, na rzecz której zapis został uczyniony może zapis ten odrzucić jeśli nie chce z jakiś powodów dziedziczyć zapisanego składnika majątkowego.
W odróżnieniu od zapisu zwykłego przedmiotem zapisu windykacyjnego nie może być rzecz określona w sposób ogólny – musi być skonkretyzowana tak, aby nie było wątpliwości co dokładnie chciał przekazać spadkodawca. Przepisy stanowią, że przedmiotem zapisu windykacyjnego może być: 1) rzecz oznaczona co do tożsamości, 2) zbywalne prawo majątkowe, 3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne; 4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności; 5) ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
Inaczej niż w przypadku zapisu zwykłego w przypadku zapisu windykacyjnego zastrzeżenie warunku lub terminu uważa się za nieistniejące, co oznacza, że zapisobierca nabywa rzecz obciążoną zapisem, ale bezwarunkowo. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez zastrzeżenia terminu lub warunku zapis nie zostałby uczyniony, taki zapis jest nieważny, chyba że termin lub warunek ziściły się przed otwarciem spadku.
Podobnie jak przy zapisie zwykłym zapisobiercą może być każda żyjąca osoba fizyczna, a także dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone pod warunkiem, że urodzi się żywe. To samo dotyczy osoby prawnej, która musi istnieć w chwili śmierci spadkodawcy. Zastosowanie znajdą też przepisy dotyczące niegodności dziedziczenia.
Radca prawny Magdalena Oczkowska