O pobyt w domu pomocy społecznej może się ubiegać osoba starsza czy schorowana, która dodatkowo
nie jest zdolna do samodzielnego egzystowania, potrzebująca całodobowego wsparcia w zaspokajaniu
swoich potrzeb. Przyjęcie do domu pomocy społecznej następuje na wniosek albo na skutek skierowania
przez organ gminy właściwy z uwagi na miejsce zamieszkania. Koszty takiego pobytu są wysokie i
obecnie, w zależności od gminy, kształtują się na poziomie 3-4 tysięcy złotych. Ustawodawca ustala
jedynie górną granicę opłaty, która nie może przekraczać tzw. średniego miesięcznego kosztu utrzymania
mieszkańca domu.
Pojawia się zatem kwestia mechanizmu finansowania takiego pobytu, mając na uwadze fakt, że osoby
które takiego pobytu potrzebują w przeważającej części nie mają środków na samodzielne utrzymanie.
W związku z tym w ustawie o pomocy społecznej wprowadzono zasadę, zgodnie z którą obowiązanymi
do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są w kolejności: mieszkaniec tego domu, a w
przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka, następnie małżonek i zstępni
przed wstępnymi, a jako ostatnia odpowiedzialna za ponoszenie kosztów będzie gmina, z której osoba
została skierowana do domu pomocy społecznej. Jednakże jeżeli mieszkaniec domu ponosi pełną
odpłatność wówczas ani członkowie rodziny ani gmina nie mają obowiązku wnoszenia opłat.
Istotne jest ograniczenie odpowiedzialności za opłaty samego mieszkańca domu bowiem zgodnie z
przepisami ponosi on koszty swojego pobytu do wysokości 70% jego dochodów, na przykład emerytury
czy renty. Jeżeli kwota nie wystarcza na pokrycie kosztów pobytu, co zdarza się bardzo często, wówczas
organ gminy zwraca się do członków rodziny, którzy są zobowiązani do wnoszenia opłat zgodnie z
kolejnością przedstawioną powyżej. I tu możliwe są dwie sytuacje. W jednej z nich członkowie rodziny
godzą się dobrowolnie na ponoszenie pozostałej części opłaty na podstawie umowy zawartej z gminnym
lub miejskim ośrodkiem pomocy społecznej, w drugiej – kiedy brak jest dobrowolnej zgody członków
rodziny – organ gminy przeprowadza badanie sytuacji finansowej członków rodziny i ustala wysokość
odpłatności w drodze decyzji administracyjnej. Ustawodawca wprowadził jednak ograniczenia w zakresie
finansowania pobytu przez małżonka, zstępnych czy wstępnych. Według aktualnych na rok 2022
przepisów opłat nie muszą bowiem uiszczać zobowiązane osoby samotnie gospodarujące, których dochód
nie przekracza 2328 zł, w przypadku osób prowadzących wspólne gospodarstwo dochód ten wynosi 1800
na osobę w gospodarstwie. Pozostałą część kosztów utrzymania ponosi gmina.
Jeżeli członkowie rodziny nie wywiązują się z obowiązku ponoszenia opłat wówczas koszty te zastępczo
ponosi gmina, która zachowuje prawo do dochodzenia należności od niepłacących osób.
Powyższe zasady nie mają jednak charakteru bezwarunkowego. Osoby wnoszące opłatę lub obowiązane
do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej można zwolnić z tej opłaty
częściowo lub całkowicie, na ich wniosek, po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego, w
szczególności jeżeli:
1) wnoszą opłatę za pobyt innych członków rodziny w domu pomocy społecznej, ośrodku wsparcia
lub innej placówce;
2) występują uzasadnione okoliczności, zwłaszcza długotrwała choroba, bezrobocie,
niepełnosprawność, śmierć członka rodziny, straty materialne powstałe w wyniku klęski żywiołowej lub
innych zdarzeń losowych;
3) małżonkowie, zstępni, wstępni utrzymują się z jednego świadczenia lub wynagrodzenia;
4) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty jest w ciąży lub samotnie wychowuje dziecko;
5) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty lub jej rodzic przebywała w rodzinie zastępczej,
rodzinnym domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, na podstawie orzeczenia sądu o
ograniczeniu władzy rodzicielskiej osobie kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańcowi
domu;
6) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty przedstawi wyrok sądu oddalający powództwo o alimenty
na rzecz osoby kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu;
Bardzo istotną zmianą wprowadzoną w 2022 roku jest jednak możliwość zwolnienia z opłat osoby
zobowiązanej, która wykaże, w szczególności na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku,
rażące naruszenie przez osobę kierowaną do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu obowiązku
alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty.
Chodzi tu w szczególności o takie sytuacje, w których na przykład rodzic zupełnie nie interesował się
swoim dzieckiem, nie łożył na jego utrzymanie czy stosował wobec niego przemoc. Katalog okoliczności
w tym przypadku wydaje się być dosyć otwarty.
Wprowadzono także dodatkową przesłankę zwolnienia obligatoryjnego. Otóż obecnie osobę obowiązaną
do wnoszenia opłaty zwalnia się całkowicie z opłaty, na jej wniosek, pod warunkiem, że przedstawi
prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu osoby kierowanej do domu pomocy społecznej lub
mieszkańca domu władzy rodzicielskiej nad tą osobą i oświadczy, że władza rodzicielska nie została
przywrócona. Ponadto zwalnia się z opłat osobę, która przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o
skazaniu osoby kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu za umyślne przestępstwo
ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej
zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub
fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu. Dotychczas zwolnienie z opłaty
dotyczyło jedynie przestępstw z użyciem przemocy.