Zagadnienia ogólne
Instytucja przedawnienia dotyczy zmiany treści stosunków prawnych w zakresie roszczeń majątkowych ze względu na upływ czasu. Precyzując, przedawnienie polega na możliwości odmowy zaspokojenia roszczenia majątkowego przez dłużnika po upływie określonego terminu, z tym zastrzeżeniem, że roszczenie nadal istnieje, ale ten przeciw komu jest kierowane może uchylić się od jego zaspokojenia. Ze względu na powyższe, przedawnienie jest instytucją niesłychanie doniosłą między innymi z punktu widzenia problematyki dochodzenia roszczeń w procesie cywilnym.
Przedstawiając zagadnienie na przykładzie, będzie ono miało zastosowanie w szczególności w sytuacji gdy bank lub podmiot trzeci[1] zasadnie po wielu latach domaga się należności z tytułu umowy kredytu. W przypadku, gdy dłużnik zawarł umowę kredytu i z różnych przyczyn zaprzestał jej spłacania, ratunkiem dla dłużnika może okazać się przedawnienie, którego okres dla umów kredytu wynosi trzy lata. Należy podkreślić, że sam upływ wymaganego czasu nie wystarczy i ewentualne uwzględnienie przedawnienia przez Sąd w przypadku sporu zależy wyłącznie od postępowania dłużnika.
W sytuacji kiedy dochodzi do złożenia pozwu przez bank, najczęściej Sąd wydaje nakaz zapłaty[2]. Sąd doręcza nakaz zapłaty dłużnikowi, nakazując aby ten zapłacił wierzytelność w sposób i na zasadach określonych w nakazie zapłaty lub w terminie czternastu dni wniósł odpowiednio sprzeciw lub zarzuty do nakazu zapłaty. W takiej sytuacji, jeżeli upłynął już stosowny termin przedawnienia, dłużnik musi w sprzeciwie podnieść zarzut przedawnienia, co stanowi warunek uwzględnienia przedawnienia przez Sąd. Brak jest formalnych wymogów wyartykułowania przez stronę zarzutu przedawnienia, w szczególności zarzut nie musi zawierać podstawy prawnej[3]. Wystarczy aby pozwany w toku postępowania powołał się na przedawnienie. W analizowanym przypadku zarzut taki musi jednak znaleźć się w piśmie procesowym spełniającym wymogi, o których mowa w art.126 ustawy Kodeks Postępowania Cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. tj. z dnia 31 października 2016 r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 1822). Na marginesie należy wskazać, że każdorazowo brak wniesienia sprzeciwu lub zarzutów w terminie powoduje, że nakaz zapłaty ma skutki prawomocnego wyroku i po zaopatrzeniu w klauzulę wykonalności nadaje się do egzekucji w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez komornika. Analogicznie sytuacja będzie wyglądać w przypadku, gdy strona pozwana nie wda się w spór, w szczególności poprzez brak skierowania odpowiedzi na pozew i brak stawiennictwa na rozprawie, co skutkować będzie wydaniem wyroku zaocznego.
W odniesieniu do przykładowej umowy kredytu okres przedawnienia wynosi trzy lata. Termin przedawnienia co do zasady liczymy od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne, czyli od dnia w którym w analizowanym przypadku bank może żądać od dłużnika określonej płatności zgodnie z harmonogramem rat. W odniesieniu do umowy kredytu, zazwyczaj każda rata przedawnia się oddzielnie, czyli przykładowo jeżeli dłużnik miał spłacić kredyt w dziesięciu równych ratach, to każda z rat przedawnia się w innej dacie. Jeżeli umowa zakłada przykładowo płatności do dziesiątego każdego miesiąca od stycznia do października 2013 roku, okres przedawnienia upływa analogicznie każdego dziesiątego odpowiedniego miesiąca 2016 roku, dla każdej z rat oddzielnie. We wskazanym przypadku istotnym pozostaje dodatkowy czynnik związany z przerwaniem biegu przedawnienia, do którego dochodzi w przypadku skutecznego wniesienia pozwu przeciwko dłużnikowi. Jest to o tyle istotne, że gdyby do wniesienia pozwu doszło przykładowo pierwszego października 2016 roku, to ostatnia z rat nie byłaby przedawniona i ostatecznie sąd zasądziłby płatność ostatniej z rat oddalając powództwo w pozostałym zakresie.
W powyższym uproszczonym przykładzie, jeżeli do złożenia pozwu doszłoby po 10 października 2016 roku i dłużnik złożyłby w terminie 14 dni od doręczenia sprzeciw od nakazu zapłaty zawierający wyartykułowany zarzut przedawniania roszczenia, Sąd najpewniej oddaliłby powództwo. Innymi słowy doszłoby do wygranej dłużnika z bankiem, w tym zasądzenia kosztów procesu, w szczególności zastępstwa procesowego od banku na rzecz dłużnika.
Powyższe obrazuje na czym polega przedawnienie, co upraszczając oznacza że w przypadku dochodzenia całkowicie zasadnego, przedawnionego roszczenia przez wierzyciela przed sądem, w sytuacji gdy podniesiono zarzut przedawnienia, Sąd oddali powództwo względem dłużnika i w określonych przypadkach obciąży wierzyciela kosztami procesu. Innymi słowy, roszczenie przedawnione, co do zasady nie może być skutecznie dochodzone przed Sądem.
Wracając do ogólnego omówienia zagadnienia, przedawnieniu ulegają, co do zasady[4] wszelkie roszczenia majątkowe. Niektóre kategorie roszczeń majątkowych nie ulegają przedawnieniu, niemniej tego rodzaju wyjątki zawsze muszą zostać bezpośrednio wyrażone w ustawie. Jako przykład można wskazać m.in. roszczenie o zniesienie współwłasności[5], roszczenie o wydanie nieruchomości, roszczenie o przywrócenie właścicielowi stanu zgodnego z prawem i zaniechanie naruszeń na nieruchomości oraz roszczenie właściciela o wydanie rzeczy wpisanej do krajowego rejestru dóbr kultury[6].
Jak już zostało wskazane powyżej, na tle omawianego przykładu, bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia w którym wierzyciel może żądać od dłużnika określonego roszczenia. W sytuacji gdy w ramach danej czynności cywilnoprawnej nie mamy określonej daty wymagalności roszczenia, a z treści łączącego strony stosunku wynika że wymagalność zależy od podjęcia przez wierzyciela określonej czynności, takiej jak przykładowo sporządzenie protokołu lub przedłożenie określonego dokumentu, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. W odniesieniu natomiast od oddzielnej kategorii roszczeń o zaniechanie, bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia[7].
Podkreślenia po raz kolejny wymaga, że przedawnienie nigdy nie będzie brane pod uwagę, przez Sąd z urzędu. Koniecznym jest bądź na etapie polubownym, bądź przed Sądem w trakcie trwania procesu cywilnego wyartykułowanie zarzutu przedawnienia. Upraszając, jeżeli dłużnik będzie się zachowywał biernie i po wniesieniu przeciwko niemu pozwu doprowadzi do uprawomocnienia się nakazu zapłaty lub wyroku, to okoliczność przedawnienia pozostawać będzie nieistotną. Należy pamiętać, że sam zarzut przedawnienia ma inne doniosłe znaczenie, mianowicie w aspekcie procesowym jego podniesienie oznacza co do zasady uznanie roszczenia, a więc nie może być mowy o kwestionowaniu roszczenia przez dłużnika co do podstawy lub co do wysokości, w zakresie objętym zarzutem przedawnienia.
Przedmiotowy zarzut jest czynnością prawną odnoszącą taki skutek, że wierzytelność nadal istnieje, w szczególności może zostać potrącona (pod warunkiem, że gdy w chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło[8]), niemniej nie może co do zasady zostać skutecznie wyegzekwowana przed sądem.
Zarzutu przedawniania można się zrzec, niemniej zrzeczenie takie może nastąpić wyłącznie po upływie terminu przedawnienia. Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne[9]. Brak jest również możliwości, w szczególności umownego skrócenia lub wydłużenia terminu przedawnienia[10], co podkreśla wyżej wskazany zakaz.
Pomijając problematykę dotyczącą zawieszenia biegu przedawnienia[11]oraz przedawnienia względem osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych[12], niesłychanie istotną z punktu widzenia obliczania terminów przedawnienia pozostaje instytucja przerwania biegu przedawnienia. Na skutek przerwania biegu przedawnienia biegnie ono na nowo. Innymi słowy w przypadku zaistnienia określonego zdarzenia obliczanie biegu przedawnienia zostaje wstrzymane i od następnego dnia liczymy termin na nowo[13]. W świetle powyższego bieg przedawnienia przerywa się w następujących sytuacjach[14]:
1) przez każdą czynność przed sądem[15] lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia oraz przez wszczęcie mediacji [16]. W sytuacjach wskazanych powyżej, przedawnienie nie biegnie na nowo dopóki postępowanie nie zostanie zakończone[17];
2) przez uznanie roszczenia przez osobę przeciwko której roszczenie przysługuje;
3) w odniesieniu do umowy ubezpieczenia – bieg przedawnienia roszczenia o świadczenie do ubezpieczyciela przerywa się także przez zgłoszenie ubezpieczycielowi tego roszczenia lub przez zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem. Bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo od dnia, w którym zgłaszający roszczenie lub zdarzenie otrzymał na piśmie oświadczenie ubezpieczyciela o przyznaniu lub odmowie świadczenia[18].
Terminy przedawnienia roszczeń zawarte w k.c.
Zgodnie z pierwszą zasadą generalną roszczenia o świadczenia okresowe (gdy dłużnik w ramach jednego stosunku prawnego spełnia wiele świadczeń jednorazowych) i roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (roszczenia przedsiębiorców, w związku z działalnością prowadzonego przez nich przedsiębiorstwa, względem podmiotów trzecich) przedawniają się w terminie lat trzech.
Zgodnie z drugą zasadą generalną, jeżeli brak jest przepisów szczególnych, roszczenie przedawnia się w terminie 10 lat. Problem polega na tym, że ustawodawca dla większości roszczeń przewidział szczególne terminy przedawnień, które zostały przykładowo przedstawione poniżej. Katalog zawiera wyliczenie większości[19] terminów wskazanych w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.Dz.U.2017.459 z późn.zm.), zwanej dalej „k.c.”. Przedmiotowe wyliczenie nie zawiera innych istotnych terminów znajdujących się poza k.c., wśród których można wyliczyć na przykład trzyletni termin przedawnienia roszczeń o alimenty[20], czy trzyletni okres przedawnienia roszczeń z zakresu prawa pracy[21]. W świetle powyższego najistotniejsze szczegółowe terminy przedawnienia przewidziane w k.c. przedstawiają się w sposób następujący.
W terminie jednego roku przedawniają się:
– roszczenia z umowy przedwstępnej, z tym zastrzeżeniem, że termin liczymy od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta (jeżeli sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne)[22],
– roszczenia z umowy przewozu osób z tym, że początek biegu terminu obliczamy od dnia wykonania przewozu, a gdy przewóz nie został wykonany – od dnia, kiedy miał być wykonany[23],
– roszczenia zastawcy przeciwko zastawnikowi o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy, jak również roszczenie zastawnika przeciwko zastawcy o zwrot nakładów[24],
– roszczenia z tytułu rękojmi o usunięcie wady lub wymianę rzeczy sprzedanej na wolną od wad z zastrzeżeniem, że termin liczymy od dnia stwierdzenia wady[25],
– roszczenia użyczającego przeciwko biorącemu do używania o naprawienie szkody za uszkodzenie lub pogorszenie rzeczy, jak również roszczenia biorącego do używania przeciwko użyczającemu o zwrot nakładów na rzecz oraz o naprawienie szkody poniesionej wskutek wad rzeczy, z zastrzeżeniem, że termin liczymy od dnia zwrotu rzeczy[26],
– roszczenia wynajmującego przeciwko najemcy o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu o zwrot nakładów na rzecz albo o zwrot nadpłaconego czynszu, z tym że termin liczymy od dnia zwrotu rzeczy[27],
-roszczenia odbiorcy przekazu, wynikające z przyjęcia przekazu[28],
-roszczenia z tytułu umowy składu[29],
-roszczenia z umowy przewozu rzeczy, z tym że termin obliczamy od dnia dostarczenia przesyłki, a w razie całkowitej utraty przesyłki lub jej dostarczenia z opóźnieniem – od dnia, kiedy przesyłka miała być dostarczona[30],
-roszczenia właściciela przeciwko użytkownikowi o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy albo o zwrot nakładów na rzecz, jak również roszczenie użytkownika przeciwko właścicielowi o zwrot nakładów na rzecz[31],
– roszczenia zastawcy przeciwko zastawnikowi o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy, jak również roszczenie zastawnika przeciwko zastawcy o zwrot nakładów na rzecz[32],
– roszczenia sprzedawcy o dopłatę różnicy ceny, jak również roszczenie kupującego o zwrot tej różnicy, wynikające z przepisów o cenach [33].
W terminie dwóch lat przedawniają się:
– roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych[34],
– roszczenia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy z zastrzeżeniem że termin liczymy od dnia wydania rzeczy[35],
-roszczenia wynikające z umowy o dzieło z tym, że termin liczymy od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane[36],
– roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom[37],
– roszczenia z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone[38],
-roszczenia wynikające ze stosunku rachunku bankowego z wyłączeniem roszczeń o zwrot wkładów oszczędnościowych[39],
– roszczenia powstałe w zakresie działalności przedsiębiorstw hotelowych oraz odpowiednio gastronomicznych, w szczególności z tytułu należności za dostarczone mieszkanie, utrzymanie i usługi oraz z tytułu wydatków poniesionych na rzecz osób, które korzystają z usług takich przedsiębiorstw[40],
– wzajemne roszczenia pomiędzy producentem i kontraktującym[41].
W terminie trzech lat przedawniają się:
– roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym z tym zastrzeżeniem, że termin liczymy od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Powyższe ulega ograniczeniu przez konkretne ramy czasowe, gdyż termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (zastrzeżenie to nie dotyczy szkody na osobie). Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia[42],
– roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny z tym zastrzeżeniem, że termin liczymy od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenia przedawniają się z upływem lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu[43],
– roszczenia z umowy ubezpieczenia z wyjątkiem roszczeń poszkodowanego do ubezpieczyciela na podstawie ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, gdyż te roszczenia przedawniają się w terminie lat trzech zgodnie z zasadami przedawnienia dla roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym wskazanymi powyżej[44],
– roszczenia przeciwko wieczystemu użytkownikowi o naprawienie szkód wynikłych z niewłaściwego korzystania z gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków, jak również roszczenie wieczystego użytkownika o wynagrodzenie za budynki i urządzenia istniejące w dniu zwrotu użytkowanego gruntu[45].
W terminie lat pięciu przedawniają się:
– roszczenia z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń z tym zastrzeżeniem, że termin liczymy od daty ogłoszenia testamentu[46],
– roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny z zastrzeżeniem, że termin liczymy od daty śmierci spadkodawcy[47],
– roszczenia z tytułu rękojmi za wady nieruchomości z zastrzeżeniem, że termin liczymy od dnia wydania nieruchomości[48],
– roszczenia spadkowe z tytułu zapisu[49].
W terminie lat dziesięciu[50] przedawniają się roszczenia stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu (przykładowo roszczenie o odsetki stwierdzone prawomocnym orzeczeniem Sądu przedawnia się w terminie lat trzech[51]).
radca prawny Bernard Jirnov
[1] Cesjonariusz lub inny podmiot działający w imieniu banku.
[2] Nakaz zapłaty pozostaje wydany w postępowaniu upominawczym lub nakazowym w zależności od okoliczności, na które powołuje się wierzyciel i materiału dowodowego jaki ma do zaoferowania.
[3] Iura novit curia.
[4] Wyjątki przewidują art.105 ust.1 Prawa atomowego (tekst jedn. Dz.U.2017.576 z późn.zm.) oraz art.11 ust.1 Ustawy o Uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (tekst jedn.Dz.U.2015.1583 z późn.zm.).
[5] Art.220 k.c.
[6] Art.223 k.c. w zw. Z art.222 k.c.
[7] Art.120 k.c.
[8] Art.502 k.c.
[9] Art.117§ 2 k.c.
[10] Art.119 k.c.
[11] Art.121 k.c.
[12] Art.122 k.c.
[13] Art.124§ 1 k.c.
[14] Odpowiednio zgodnie z art.372 i 377 k.c. „Przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników”. Nadto, „Zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli solidarnych ma skutek także względem współwierzycieli”.
[15] Należy mieć na względzie, że zgodnie z Uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2017 r. III CZP 17/17 „Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia objętego tym tytułem wobec cesjonariusza niebędącego bankiem”.
[16] Art.123§1 pkt.1) i 3) k.c
[17] Art.124§2 k.c.
[18] Art.819 k.c.
[19] Wyliczenie nie zawiera uregulowanych w k.c. terminów krótszych niż rok takich jak, trzydniowy termin z art.182§ 1 k.c. po którym w przypadku wyrojenia, rój pszczół staje się niczyim, czy też określonego w art.804 k.c. sześciomiesięcznego terminu dotyczącego roszczeń spedytora przeciwko przewoźnikom i dalszym spedytorom, bądź analogicznego sześciomiesięcznego terminu dla roszczeń przysługujących przewoźnikowi przeciwko innym przewoźnikom wskazanego w art.793 k.c. Odpowiednio rzecz się odnosi do sześciomiesięcznego terminu przedawnienia roszczenia o wydanie przedmiotu pożyczki z art.722 k.c.
[20] Art.137 Ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz.U. Nr 9, poz. 59) tj. z dnia 9 marca 2017 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 682).
[21] Art.291 Ustawy Kodeks Pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 141) tj. z dnia 8 września 2016 r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 1666).
[22] Art.390§ 3 k.c.
[23] Art.778 k.c.
[24] Art.322 k.c.
[25] Art.568§2 k.c.
[26] Art.719 k.c.
[27] Art.677 k.c.
[28] Art.9212 § 3 k.c.
[29] Art.8599 k.c.
[30] Art.792 k.c.
[31] Art.263 k.c.
[32] Art.322 k.c.
[33] Art.541 k.c.
[34] Art.554 k.c.
[35] Art.568§ 1 k.c.
[36] Art.646 k.c.
[37] Art.751 pkt.1 k.c.
[38] Art.751 pkt.2 k.c.
[39] Art.731 k.c.
[40] Art.851 k.c.
[41] Art.624 k.c.
[42] Art.4421 k.c.
[43] Art.4498 k.c.
[44] Art.819 k.c.
[45] Art.243 k.c.
[46] Art.1007§1 k.c.
[47] Art.1007§1 k.c.
[48] Art.568§1 k.c.
[49] Art.981 k.c.
[50] Art.125 k.c.
[51] W sytuacji dochodzenia od dłużnika w drodze egzekucji odsetek za okres przekraczający trzy lata, dłużnik może podnieść zarzut przedawnienia w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego w oparciu o art.840 k.p.c.