Spadkodawca uprawniony jest do swobodnego dysponowania swoim majątkiem zarówno za życia, jak i na wypadek śmierci. Ustawodawca zdecydował o wprowadzeniu instytucji zachowku do prawa spadkowego, ograniczającej w pewien sposób swobodę testowania, a mającej na celu ochronę osób najbliżej spokrewnionych ze zmarłym. Zachowek z założenia ma służyć ochronie majątkowej i socjalnej najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed krzywdzącym rozrządzeniem majątkiem przez spadkodawcę. Czym jest zachowek? Komu przysługuje? W jakiej sytuacji można żądać zapłaty zachowku? Jak pozbawić uprawnionego prawa do zachowku?
Zachowek został uregulowany w art. 991- 1011 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2020.1740 t.j. z dnia 2020.10.08, zwany dalej: k.c.). Zachowek jest uprawnieniem wskazanych w ustawie osób najbliżej spokrewnionych ze spadkodawcą do partycypowania w części wartości majątku pozostawionego przez zmarłego. Jeśli najbliżsi nie otrzymali za życia spadkodawcy od niego darowizn, nie zostali powołani do spadku, ani spadkodawca nie uczynił zapisów na ich rzecz, przysługuje im roszczenie o pokrycie zachowku lub jego uzupełnienie (jeśli otrzymana korzyść jest mniejsza niż przysługujący zachowek), wyrażone w postaci pieniężnej.
Zgodnie z art. 991 k.c. zachowek należy się zstępnym (czyli każdemu kolejnemu potomkowi – dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia na podstawie ustawy. W pierwszej kolejności powołane z ustawy do spadku są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. W przypadku braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek oraz rodzice. W razie braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada zaś jego rodzicom. Krąg uprawnionych do zachowku wynika z przyjęcia przez ustawodawcę, że to właśnie te osoby, w typowej sytuacji, stanowią najbliższą rodzinę spadkodawcy, z uwagi na więzi rodzinne, emocjonalne i osobiste. Wskazanym osobom, co do zasady będzie przysługiwać połowa wartości udziału spadkowego, chyba że uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub zstępny jest małoletni – wówczas osobie uprawnionej do zachowku przysługują dwie trzecie wartości udziału spadkowego. Stan ten ocenia się na chwilę otwarcia spadku (śmierć spadkodawcy). Udział spadkowy to ułamek określający, jaka część majątku spadkowego przypadłaby uprawnionemu, gdyby doszedł do dziedziczenia na podstawie ustawy. Wysokość zachowku zależy od wielu czynników, m.in. wartości spadku, ilości osób powołanych do dziedziczenia z ustawy, długów spadkowych itp. Zobowiązanym z tytułu zachowku jest spadkobierca, bądź osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Należy bowiem pamiętać, iż zachowek przysługuje nie tylko w sytuacji pozostawienia przez spadkodawcę testamentu, ale również w sytuacji, gdy spadkodawca za życia rozporządził swoim majątkiem na rzecz osób innych, niż najbliżsi krewni (tzw. „pusty spadek”).
Co w sytuacji, gdy osoba uprawniona do zachowku nie wymaga zabezpieczenia socjalnego z uwagi na posiadany majątek lub od wielu lat nie kontaktowała się ze spadkodawcą? Ustawodawca daje możliwość zapobieżenia takim sytuacjom, choć w ograniczonym zakresie, a to poprzez skorzystanie przez spadkodawcę z instytucji wydziedziczenia; możliwość weryfikacji roszczenia o zachowek przez pryzmat art. 5 k.c. tj. sprzeczności z zasadami współżycia społecznego; względnie uznaniu osoby uprawnionej do zachowku za niegodną dziedziczenia.
Wydziedziczenie zostało uregulowane w art. 1008 k.c., jest to postanowienie w testamencie pozwalające spadkodawcy na pozbawienie prawa do zachowku wskazanych przez niego osób, ale tylko w razie ziszczenia się odpowiedniej przesłanki. Do przyczyn uzasadniających wydziedziczenie należą: uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy, w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci albo uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Do obowiązków rodzinnych należy zaliczyć obowiązki wynikające z przepisów prawa oraz z zasad moralnych. Przykładowo należą do nich obowiązek alimentacyjny, sprawowania opieki i troski nad osobą starszą lub chorą. Przesłanka uporczywości będzie spełniona przy wielokrotności, stałości lub długotrwałości postępowania. Co istotne, przyczyna musi być rzeczywista i wyraźnie wskazana w ważnie sporządzonym testamencie. Spadkodawca nie musi przy pozbawieniu spadkobiercy zachowku (wydziedziczeniu) użyć słów ustawowych, wystarczy, że wola wydziedziczenia wyraźnie wynika z treści testamentu, a powody wydziedziczenia pokrywają się z przyczynami, o których mowa w art. 1008 (wyrok SN z 23.06.1998 r., III CKN 561/97, LEX nr 1632159)
Zgodnie z art. 928 k.c. za niegodnego dziedziczenia może zostać uznana osoba, która dopuściła się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; podstępem lub groźbą nakłoniła spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodziła mu w dokonaniu jednej z tych czynności; umyślnie ukryła lub zniszczyła testament spadkodawcy, podrobiła lub przerobiła jego testament albo świadomie skorzystała z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. W przypadku uznania przez sąd spadkobiercy za niegodnego, traktowany jest on tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego „do oceny czy uprawniony do zachowku jest niegodny dziedziczenia po danym spadkodawcy nie jest konieczne, by był on formalnie powołany do spadku w charakterze spadkobiercy. Wystarczy, że jest uprawniony do żądania zachowku od spadkobiercy (art. 991 § 1 i 2 k.c.).” (Wyrok SN z 30.01.1998 r., I CKN 448/97, LEX nr 56817)
Należy wskazać, iż roszczenia o zachowek ulegają przedawnieniu. W celu skutecznego dochodzenia prawa, co do zasady z roszczeniem należy wystąpić w terminie 5 lat liczonym – w przypadku dziedziczenia testamentowego od ogłoszenia testamentu, a gdy spadkodawca nie sporządził testamentu – od chwili otwarcia spadku.
Adw. Paulina Podgórska-Mruk