Wielokrotnie w praktyce zawodowej zostajemy ustanowieni przez sąd pełnomocnikami z urzędu dla osób, w stosunku do których toczy się postępowanie o ich przymusowe umieszczenie w szpitalu celem leczenia psychiatrycznego lub umieszczenie w Domu Pomocy Społecznej. Częstokroć są to osoby, z którymi kontakt jest dalece utrudniony a przymusowe leczenie dla ich dobra jest wskazane. Jednakże zdarzają się także osoby, które dobrze funkcjonują w środowisku, są samodzielne, maja dobry kontakt ze swoim pełnomocnikiem, są komunikatywne, jednakże ich zachowanie odbiega od normy i może uzasadniać ich przymusową hospitalizację.
W niniejszym opracowaniu chciałabym skupić się na przesłankach wyrażonych w art. 29 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego ( dalej u.o.z.p. ) i chociażby w niewielkim zakresie odpowiedzieć na pytanie, gdzie jest granica uzasadniająca przyjęcie takiej osoby bez jej zgody i przy jej wyraźnym sprzeciwie do szpitala psychiatrycznego. Jakie zachowania wskazują, iż nie zastosowanie tej instytucji spowoduje znaczne pogorszenie stanu zdrowia osoby chorej? Tym bardziej jest to istotne i wymaga rozważenia całokształtu okoliczności sprawy, warunków osobistych osoby chorej zarówno przez sąd rodzinny jak i właściwego podejścia do tematu pełnomocnika takiej osoby, albowiem orzeczenie w zakresie umieszczenia takiej osoby w szpitalu psychiatrycznym stanowi dla niej swoistą tragedię, poczucie niesprawiedliwości, odrzucenia społecznego i niezrozumienie.
Art. 29 u.o.z.p. stanowi, że:
1.Do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta, bez zgody wymaganej wart. 22, osoba chora psychicznie:
1) której dotychczasowe zachowanie
wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu
jej zdrowia psychicznego,
bądź
2) która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.
Warto zauważyć, że samo uznanie przez sąd, że zastosowanie przymusowego leczenia przyniesie poprawę stanu zdrowia psychicznego osoby chorej jest niewystarczające, aby zastosować przymusową hospitalizację, konieczne jest ponadto ustalenie, że chory jest niezdolny do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, co wynika z treści art. 29 ust. 1 pkt. 2 u.o.z.p. , bowiem te przesłanki muszą występować łącznie, chyba że z z materiału dowodnego zgromadzonego w sprawie wynika, dotychczasowe zachowanie chorego wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego- ta z kolei przesłanka stanowi samodzielna podstawę umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym uregulowana w art. 29 ust. 1 pkt. 1 u.o.z.p.
Skupiając się na tej przesłance warto zadać sobie pytanie jakie to zachowania osoby chorej spowodują znaczne pogorszenie jej stanu zdrowia, jeżeli nie zostanie ona umieszczona w szpitalu psychiatrycznym. Należy zauważyć, że zachowania osoby chorej psychicznie, nawet te odbiegające od normy czy też od społecznych oczekiwań a nawet te na skutek, których zdarza się takiej osobie popaść w konflikt z prawem same w sobie nie stanowią prognozy, że brak leczenia w zakładzie psychiatrycznym doprowadzi do znacznego pogorszenia stanu zdrowia takiej osoby. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 12 lipca 1996 roku, sygn. akt II CRN 81/96 wyjaśnił, że „samo występowanie uciążliwych, a nawet wręcz męczących dla otoczenia, zachowań uczestniczki postępowania (…), czy wręcz nieadekwatne do sytuacji zachowania, choć świadczą o jej chorobie psychicznej, to jednak nie są jeszcze wystarczającą podstawą do zastosowania art. 29 ust. 1 cyt. Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego”. Ponadto ,,prognoza, że umieszczenie w szpitalu wpłynie pozytywnie na stan zdrowia osoby chorej nie jest przesłanką orzeczenia o przymusowym umieszczeniu w szpitalu na podstawie art. 29 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.” – tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 27.02.2008 r. III CSK 318/07.
Do rozważenie pozostaje kwestia, czy występowanie uciążliwych, a nawet dziwacznych zachowań osoby chorej, odbiegających od norm społecznych a wśród tych zachowań jedno zachowanie, incydentalne, może świadczyć, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, a tym samym uzasadniać zastosowania wobec takiej osoby art. 29 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, ze względu na to, że umieszczenie chorego w szpitalu psychiatrycznym bez jego zgody wiąże się z odstępstwem od zasady swobodnego podejmowania decyzji co do potrzeby i sposobu leczenia oraz stanowi drastyczną ingerencję w sferę wolności i nietykalności osobistej człowieka, przepisy stanowiące podstawę takiej decyzji podlegają wykładni restrykcyjnej i mogą być stosowane tylko dla ochrony zdrowia i praw tych osób, jeżeli jest to dla osiągnięcia tego celu niezbędne. Z tego więc względu kontrola sądu w przedmiocie wystąpienia w stanie faktycznym sprawy przesłanek ustawowych, uzasadniających uwzględnienie wniosku, powinna być zawsze szczególnie wnikliwa, a już zwłaszcza wówczas, gdy osoba dotknięta tą ingerencją odczuwa pokrzywdzenie ( Postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1996 r., II CRN 81/96).
Fundamentalną zasadą – prawnie zagwarantowaną – na której musi opierać się leczenie psychiatrycznie i wszelkie czynności podejmowane wobec osób chorych psychicznie, jest zasada dobrowolności. Choroba psychiczna nie oznacza bowiem automatycznie, ze chory jest osobą, która nie potrafi stanowić o sobie i decydować we własnych sprawach – takEuropejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 27.03.2008 r. 44009/05.
Sąd dokonując analizy skutków niezastosowania przymusowego leczenia psychiatrycznego wobec osoby chorej musi dysponować również opinią lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniającego potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym (art. 30 u.o.z.p. ). Z uwagi na rangę dóbr, których dotyka takie orzeczenie oraz daleko posuniętą ingerencje w sferę praw i wolności człowieka, opinia ta winna być wynikiem dogłębnej, rzetelnej wnikliwej analizy badań osoby chorej.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12.02.1997 r. II CKU 72/96 wyjaśnił, że „orzeczenie o potrzebie przyjęcia osoby chorej psychicznie do szpitala psychiatrycznego na podstawie art. 29 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535) sąd opiekuńczy może wydać wyłącznie wówczas, gdy dołączona do wniosku opinia, o jakiej mowa w art. 30 tej ustawy, nie zostanie podważona w toku postępowania. Przesłanką wydania takiego orzeczenia nie może więc być jedynie wyjaśnienie wątpliwości, czy osoba, wobec której toczy się postępowanie, jest w ogóle chora psychicznie i zachodzą dalsze przesłanki z art. 29 ust. 1 ustawy”.
Reasumując, zgodnie z art. 12 u.o.z.p. przy wyborze rodzaju i metod postępowania leczniczego bierze się pod uwagę nie tylko cele zdrowotne, ale także interesy oraz inne dobra osobiste osoby z zaburzeniami psychicznymi idąży do osiągnięcia poprawy stanu zdrowia w sposób najmniej dla tej osoby uciążliwy, co oznacza, że przymusowe leczenie szpitalne stanowi ostateczny środek, albowiem jako taki stanowi najdalej posuniętą ingerencję w sferę wolności i nietykalności osobistej człowieka.