Testament (z łac. testamentum – sporządzone przy świadkach od testis – świadek) jest jedyną dopuszczalną formą rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Może on zawierać rozporządzenie tylko i wyłącznie jednego spadkodawcy, niemożliwe jest zatem tworzenie testamentów wspólnych dla kliku spadkodawców. Aby sporządzić testament trzeba posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Testament może być w każdym czasie odwołany. Odwołać można całość ostatniej woli jak i poszczególne postanowienia testamentu. Warto wskazać w tym miejscu, że sporządzenie nowego testamentu bez odwołania starego powoduje, że ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Co bardzo istotne, nie można sporządzić testamentu (ani odwołać go) przez przedstawiciela, działanie takie musi mieć charakter osobisty. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Testament możemy sporządzić w jednej z trzech form przewidzianych przez kodeks cywilny, tj. w formie testamentu własnoręcznego (testament holograficzny), w formie aktu notarialnego, bądź przez oświadczenie ostatniej woli w obecności określonych osób urzędowych (testament alograficzny). W nadzwyczajnych sytuacjach, kiedy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, a nie ma możliwości sporządzenia testamentu we wskazanych wyżej formach można sporządzić testament w formie szczególnej (testament ustny, podróżny i wojskowy).
Najprostsza i najpopularniejsza w Polsce forma sporządzenia testamentu to testament własnoręczny, tzw. halograficzny. Testament ten dla swojej ważności musi być w całości sporządzony pismem ręcznym, podpisany oraz opatrzony datą jego sporządzenia. Są to przesłanki niezbędne dla ważności takiego testamentu, przy czym nieważny jest rodzaj materiału na jakim uzewnętrzniona zostanie ostatnia wola spadkodawcy (papier, drewno, kamień etc.). Warto podkreślić, że całość musi zostać spisana ręcznie – nigdy za pomocą maszyny do pisania czy też komputera.
Bardzo popularną formą złożenia ostatniej woli jest testament notarialny. Sporządza się go w formie aktu notarialnego, zatem niezbędne jest tutaj oczywiście spotkanie z notariuszem. Forma ta jest prawdopodobnie najlepszym sposobem zabezpieczenia wykonania swojej ostatniej woli, testament w tej formie jest bowiem najtrudniejszy do obalenia i zakwestionowania.
Testament alograficzny polega na tym, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza albo prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole, który powinien zostać spadkodawcy odczytany w obecności świadków. Protokół jest następnie podpisywany przez spadkodawcę, osobę urzędową wobec której oświadczył on swoją ostatnią wolę oraz przez świadków. Istnieją tu jednak ograniczenia związane z cechami osobistymi spadkodawcy, ten bowiem nie może być głuchy ani niemy.
Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkobierca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.
Istnieją również testamenty wojskowe, przeznaczona dla żołnierzy oraz osób powiązanych z Siłami Zbrojnymi. Sporządzanie testamentu w tej formie reguluje rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 roku wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.
Co bardzo ważne, testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.
Jeżeli spadkodawca postanowi sporządzić testament w formie, która wymaga udziału świadków pamiętać powinien, że następujące osoby nie mogą być świadkami przy sporządzaniu testamentu:
- kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
- niewidomy, głuchy lub niemy;
- kto nie może czytać i pisać;
- kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
- skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania;
- osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść oraz małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia (tzw. nieważność względna).
Odnośnie pkt 6 wskazać trzeba, że nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.
Paweł Ralski, radca prawny