Kara pozbawienia wolności jest najcięższą gatunkową karą przewidzianą w polskim kodeksie karnym. Ze względu na izolacyjny charakter jest karą najbardziej dolegliwą dla sprawcy przestępstwa. Zgodnie z przepisami prawa, wykonanie kary pozbawienia wolności powinno nastąpić niezwłocznie po uprawomocnieniu się orzeczenia skazującego. Czy od tej zasady przewidziano wyjątki? W jakich wypadkach można obiegać się o odroczenie wykonania kary? Kiedy odroczenie kary przez Sąd jest obligatoryjne?
Kwestie związane z odroczeniem wykonania kary pozbawienia wolności uregulowane zostały przez ustawodawcę w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny wykonawczy (Dz.U.2020.523 t.j. z dnia 2020.03.25, dalej: k.k.w.). Zgodnie z art. 150 k.k.w. sąd ma obowiązek odroczyć wykonanie kary pozbawienia wolności w wypadku choroby psychicznej skazanego lub innej ciężkiej choroby, na którą zapadł skazany, a które to uniemożliwiają wykonanie kary. Nie każda choroba psychiczna będzie powodować konieczność odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności, a tylko taka, której natężenie wyłączy możliwość zrozumienia przez skazanego istoty kary oraz zrealizowanie wychowawczo-korekcyjnego celu kary. Kodeks nie zawiera definicji „ciężkiej choroby”. W literaturze i orzecznictwie za ciężką chorobę uznaje się taki stan skazanego, w którym umieszczenie go w zakładzie karnym może zagrażać życiu lub spowodować dla jego zdrowia poważne niebezpieczeństwo. Jeżeli skazany cierpi na chorobę długotrwałą lub przewlekłą, która może być leczona w warunkach szpitala więziennego, uważa się że nie ma podstaw do odroczenia wykonania kary. Decydujący jest zatem stan kliniczny chorego, możliwości penitencjarnej służby zdrowia, oraz realność zagrożenia życia lub zdrowia skazanego, nie zaś nazwa jednostki chorobowej, czy czas trwania choroby. „Przykładowo można wskazać, że schorzenia w postaci otyłości, choroby niedokrwiennej mięśnia serca, nadciśnienie tętnicze, nerwowość, dolegliwości gastryczne oraz co do zasady choroba, której przebieg i skuteczność leczenia nie zależy od tego, czy skazany przebywa w zakładzie karnym, czy na wolności, nie kwalifikują się do uznania ich za „ciężkie” w rozumieniu art. 150 § 2” K. Dąbkiewicz [w:] Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. IV, Warszawa 2018, art. 150. Niewątpliwie w celu wykazania wystąpienia okoliczności obligujących do odroczenia wykonania kary konieczne może okazać się pozyskanie opinii odpowiedniego biegłego, przedstawienie historii choroby, wyników badań laboratoryjnych, kart informacyjnych itp. Odraczając wykonanie kary na podstawie art. 150 k.k.w., sąd powinien wskazać termin, do którego to odroczenie następuje, nie zaś orzec o odroczeniu „do czasu ustania przeszkody”. Jeżeli po upływie okresu odroczenia stan zdrowia skazanego nie ulegnie poprawie, powinno nastąpić odroczenie jej wykonania na dalszy, określony czas lub zawieszenie postępowania wykonawczego.
Zgodnie z art. 151 §1 k.k.w. sąd może odroczyć wykonanie kary pozbawienia wolności na okres do roku, jeżeli natychmiastowe osadzenie skazanego w jednostce penitencjarnej pociągnęłoby dla skazanego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki. Nie budzi przy tym wątpliwości, że nie chodzi tu o zwykłe negatywne konsekwencje odbywania kary w warunkach izolacji więziennej, ale o takie tylko skutki, które mogłyby stanowić niebezpieczeństwo dla sytuacji osobistej skazanego, bądź jego rodziny. „W doktrynie do stanów faktycznych uzasadniających skorzystanie z instytucji odroczenia wykonania kary zalicza się – przykładowo – chorobę skazanego inną niż wskazana w art. 150 k.k.w., konieczność zapewnienia opieki innym członkom rodziny ze względu na ich wiek, chorobę lub kalectwo, gdy opieki tej nie mogą zapewnić inne osoby, konieczność uregulowania ważnych spraw zawodowych, osobistych lub majątkowych, potrzebę wykonania pilnych prac polowych, konieczność okresowego zapewnienia rodzinie środków do życia, wydarzenie losowe wymagające pilnego podjęcia czynności eliminujących jego skutki” K. Dąbkiewicz [w:] Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. IV, Warszawa 2018, art. 151. O odroczenie wykonania kary może również ubiegać się kobieta ciężarna oraz osoba skazana samotnie sprawująca opiekę nad dzieckiem. W takich przypadkach sąd może odroczyć wykonanie kary wyjątkowo na okres do 3 lat po urodzeniu dziecka. Kolejna fakultatywna przesłanka odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności nie jest związana bezpośrednio z sytuacją skazanego, gdyż dotyczy przeludnienia jednostek penitencjarnych. Sąd może odroczyć wykonanie kary pozbawienia wolności w wymiarze do roku, jeżeli liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekracza w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów. Odroczenia nie udziela się jednak skazanym, którzy dopuścili się przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia, skazanym określonym w art. 64 § 1 lub 2 lub w art. 65 Kodeksu karnego, a także skazanym za przestępstwa określone w art. 197-203 Kodeksu karnego popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych. Zgodnie z przepisami dotyczącymi fakultatywnego odroczenia wykonania kary wolności, może być ono udzielone kilkukrotnie. Jednakże łączny okres udzielonego odroczenia nie może przekroczyć 1 roku lub 3 lat po urodzeniu dziecka.
W posiedzeniu w przedmiocie odroczenia wykonania kary ma prawo wziąć udział prokurator, skazany oraz jego obrońca, a także sądowy kurator zawodowy lub dyrektor zakładu karnego, jeżeli składali wniosek o wydanie postanowienia. Odraczając wykonanie kary pozbawienia wolności, sąd może zobowiązać skazanego do podjęcia starań o znalezienie pracy zarobkowej, zgłaszania się do wskazanej jednostki Policji w określonych odstępach czasu lub poddania się odpowiedniemu leczeniu lub rehabilitacji, oddziaływaniom terapeutycznym lub uczestnictwu w programach korekcyjno-edukacyjnych. Na postanowienie w przedmiocie odroczenia przysługuje zażalenie.
Odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności może zostać przez sąd odwołane. W szczególności odwołanie odroczenia może nastąpić w razie ustania przyczyny, dla której zostało udzielone, lub w wypadku, gdy skazany nie korzysta z odroczenia w celu, w jakim zostało udzielone, albo rażąco narusza porządek prawny. Powyższe nastąpi przykładowo w wyniku poprawy stanu zdrowia skazanego, czy też popełnienia przez niego przestępstwa w okresie odroczenia. Sąd może również zdecydować o odwołaniu odroczenia z powodu niewykonywania przez skazanego nałożonych na niego obowiązków w postanowieniu o odroczeniu wykonania kary.
Należy pamiętać, że instytucja odroczenia kary pozbawienia wolności ma charakter wyjątkowy. Może z niej skorzystać wyłącznie skazany, który nie rozpoczął jeszcze wykonywania kary, a więc przed jego przyjęciem do zakładu karnego (aresztu śledczego). Co do zasady, wniosek o odroczenie nie wstrzymuje wykonania kary. Jeśli w trakcie trwania postępowania w przedmiocie rozpoznania wniosku o odroczenie wykonania kary skazany zostanie przyjęty do jednostki penitencjarnej, to rozpoznanie wniosku stanie się bezprzedmiotowe. Zgodnie z orzecznictwem sądów, taki wniosek o odroczenie powinien być traktowany jako wniosek o udzielenie przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności.
Adw. Paulina Podgórska-Mruk