W prawie polskim jedyną formą przekazania majątku na wypadek śmierci jest testament. Nie jest on jednak konieczny, aby określone osoby nabyły spadek po zmarłym. O tym kto i w jakiej części dziedziczy majątek, ale też ewentualne długi, decyduje bowiem sama ustawa, która ściśle określa krąg osób i kolejność w jakiej należy brać je pod uwagę jako spadkobierców.
Gdyby jednak życzeniem danej osoby było, aby określone osoby otrzymały spadek lub jego określoną część – w tym osoby także spoza kręgu rodzinnego – wówczas to testament jest środkiem do takiego celu.
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że testament jest tzw. jednostronną czynnością prawną. Oznacza to, że można go sporządzić niejako poza wiedzą innych osób, także tych których do spadku się powołuje, choć ze względów praktycznych dobrze jest, aby fakt istnienia testamentu i ewentualne miejsce jego przechowywania były znane.
Testament nabiera mocy prawnej dopiero od śmierci spadkodawcy, do tego czasu wszystko co jest majątkiem spadkodawcy pozostaje jego własnością, którą może swobodnie rozporządzać. Sam testament może zostać zmieniony lub uchylony w całości za życia osoby, która go sporządziła.
Nie jest możliwe sporządzenie testamentu wspólnego, co oznacza, że w jednym dokumencie nie mogą znajdować się rozporządzenia testamentowe na przykład małżonków. Nie jest możliwe też sporządzenie lub odwołanie testamentu przez pełnomocnika, jest to bowiem czynność prawna o charakterze bardzo osobistym.
A co z formą testamentu? Jest tu kilka sposobów. Podstawową jest zwykła forma pisemna polegająca na tym, że spadkodawca sporządzi testament w całości ręcznie i opatrzy go podpisem i datą. Nie wystarcza samo złożenie podpisu i oznaczenie daty na dokumencie przygotowanym na komputerze czy maszynie do pisania, taki testament będzie nieważny. Co zaś do samej daty, a właściwie jej braku, co wcale nie jest rzadkie, fakt ten nie powoduje nieważności tylko jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do jego treści lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Dla uniknięcia problemów lepiej o dacie nie zapominać.
Testament można sporządzić także w formie aktu notarialnego, jest to zdecydowanie najbezpieczniejsza i najpewniejsza forma. Testament sporządzony w ten sposób praktycznie nie może zostać sfałszowany, bardzo ograniczone są także możliwości jego obalenia. Notariusz czuwa bowiem nad należytym zabezpieczeniem praw i interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może powodować określone skutki prawne, powinien też w toku tej czynności udzielać niezbędnych wyjaśnień. Co ważne istnieje możliwość wpisania tak sporządzonego testamentu do odpowiedniego rejestru, co ułatwia potencjalnym spadkobiercom uzyskanie informacji o samym fakcie jego sporządzenia.
Ale testament może też przyjąć całkiem inną formę. Spadkodawca może również oświadczyć swoją ostatnią wolę wobec niektórych urzędników pełniących funkcje publiczne: wójta, burmistrza czy prezydenta miasta, a także starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. W takim przypadku konieczna jest jednak obecność dwóch świadków, którzy następnie podpisują sporządzony z takiej czynności protokół, to samo musi uczynić urzędnik, wobec którego oświadczenie zostało złożone.
Zdarzają się sytuacje kiedy spadkodawca nie sporządził testamentu, a znajduje się w sytuacji zagrożenia życia i chciałby, aby jego ostatnia wola została w jakiś sposób utrwalona. W takim przypadku, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, osoba taka może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Następnie treść takiego testamentu spisuje się w formie oświadczenia spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty złożenia samego oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
Nie każdy może być jednak świadkiem przy sporządzaniu testamentu. Przede wszystkim nie może to być osoba, dla której w samym testamencie spadkodawca przewidział jakąkolwiek korzyść, a także małżonek takiej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego stopnia (np. teść) i drugiego stopnia (np. brat żony). Nie może też być świadkiem osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnej (np. małoletni), niewidomy, głuchy lub niemy, ten kto nie może czytać lub pisać, czy też osoba nie władająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, a także osoba skazana prawomocnie za fałszywe zeznania.
Warto jeszcze wspomnieć kiedy testament może okazać się dokumentem nieważnym. Dzieje się tak jeśli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli lub pod wpływem groźby, albo też pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu określonej treści. Na powyższe okoliczności nie można się powoływać po upływie 3 lat od dowiedzenia się o zaistnieniu takowej, chyba że od śmierci spadkodawcy upłynęło już 10 lat, wtedy w ogóle nie można już podnosić tego typu zarzutów.
Radca Prawny Tomasz Waligóra