Często do punktu nieodpłatnej pomocy prawnej/nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego zgłaszają się osoby, które ze względu na chorobę bądź też uzależnienie osoby najbliższej zmuszone są podjąć kroki prawne celem jej ubezwłasnowolnienia. Pojawia się wtedy pytanie, który rodzaj ubezwłasnowolnienia „wybrać” i o który wnioskować przed sądem. Odpowiedzi na powyższe należy poszukiwać w przepisach kodeksu cywilnego, a dokładniej w art. 13 i 16 KC.
Zgodnie z przepisami prawa każda osoba pełnoletnia posiada pełną zdolność do czynności prawnych, co umożliwia jej swobodne składanie oświadczeń woli – nabywanie praw oraz zaciąganie zobowiązań. Wraz z ukończeniem 13. roku życia osoba uzyskuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych, gdzie dla ważności pewnych czynności prawnych (zaciąganie zobowiązań, rozporządzanie prawami) wymagana jest zgoda jej przedstawiciela.
Ubezwłasnowolnienie pozbawia daną osobę zdolności do czynności prawnych – całkowicie bądź częściowo. Istotne jest, iż ubezwłasnowolnienie jest środkiem nadzwyczajnym gdzie jego stosowanie winno być ograniczone do sytuacji, w których jest ono nieuniknione i konieczne. Jego celem jest bowiem ochrona interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej. Ponadto, instytucja ta ma służyć dobru samego ubezwłasnowolnionego, a nie osób trzecich.
I tak zgodnie z art. 13 kodeksu cywilnego osoba, która ukończyła lat trzynaście, może zostać ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Powyższe oznacza, iż samo istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub też zaburzeń psychicznych nie jest wystarczające dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Konieczne jest, aby osoba posiadająca ww. schorzenia/zaburzenia nie miała możności kierowania swym postępowaniem rozumianego jako brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna prawnego, chyba, że osoba pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może samodzielnie dokonywać czynności prawnych mający na celu powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego z uwagi na brak zdolności do ww. czynności (np. zawieranie umów, sporządzenie testamentu, zawarcie związku małżeńskiego).Wyjątkiem jest zawarcie przez ubezwłasnowolnionego całkowicie umowy zaliczanej do umów powszechnie zawieranych w drobnych i bieżących sprawach życia codziennego, które to umowa staje się ważna z chwilą jej wykonania chyba, że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie ww. osoby. Osoba taka funkcjonuje zatem w obrocie prawnym jak dziecko poniżej 13 roku życia. Czynności prawnych w jej imieniu dokonuje opiekun prawny ustanowiony przez sąd, a w przypadku istotnych decyzji dotyczących ubezwłasnowolnionego, opiekun musi uzyskać zgodę sądu opiekuńczego na dokonanie konkretnych czynności.
Z kolei osoby pełnoletnie mogą zostać ubezwłasnowolnione częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (art. 16 kodeksu cywilnego). Zatem ubezwłasnowolnienie częściowe orzekane jest w sytuacji gdy stan zdrowia (rodzaj posiadanych schorzeń/zaburzeń) osoby nie uzasadnia jej ubezwłasnowolnienia całkowitego, jednak konieczna jest pomoc do prowadzenia jej spraw – dokonywania czynności prawnych jak i faktycznych z uwagi na sprawność intelektualną w zakresie podejmowania decyzji i kierowania swoim postępowaniem. Sytuacja prawna osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest taka jak dziecka między 13., a 18. rokiem życia pozostającego pod władzą rodzicielską. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych, może więc rozporządzać swoim zarobkiem oraz samodzielnie zawierać umowy dotyczące spraw życia codziennego, jednak dla dokonywania pozostałych czynności prawnych (zaciągania zobowiązań/rozporządzania majątkiem) potrzebna jest zgoda kuratora. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd ustanawia zatem kuratelę gdzie określa zakres obowiązków kuratora. Zarówno opiekun jak i kurator podlegają nadzorowi sądu opiekuńczego co do prawidłowości wywiązywania się ze swoich obowiązków.
Zuzanna Kowol-Socharadca prawny, doradca obywatelski