Wprowadzenie
W polskim systemie prawnym wspólność majątkowa pomiędzy małżonkami może
być albo ustawowa albo umowna. Ta pierwsza powstaje z chwilą zawarcia
małżeństwa (art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dalej: „k.r.o.”) i
obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków
lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Tę drugą małżonkowie bądź nupturienci
mogą ustanowić w drodze umowy majątkowej małżeńskiej (art. 47 k.r.o.). Jeżeli
zatem nie doszło do zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej i pomiędzy
małżonkami bądź nupturientami nie zachodzą przeszkody ustawowe do powstania
wspólności ustawowej, to z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między nimi ustrój
małżeńskiej wspólności ustawowej.
Wspólność majątkowa pomiędzy małżonkami jest współwłasnością (wspólnością)
łączną (art. 196 § 1 Kodeksu cywilnego, dalej: „k.c.”), nazywaną także
„współwłasnością do niepodzielnej ręki”. Charakteryzuje się ona tym, że nabywając w
trakcie jej trwania określony składnik majątku wspólnego, małżonkowie nie nabywają
go w częściach ułamkowych (po ½), ale nabywają go na prawach małżeńskiej
wspólności majątkowej, co oznacza, że cały przedmiot przysługuje niepodzielnie
obojgu małżonkom, i nikt inny – ani na skutek zawarcia umowy, ani na skutek innego
zdarzenia- nie może wstąpić w prawa małżonka wynikające z tej wspólności.
W czasie trwania wspólności ustawowej nie jest dopuszczalny ani umowny, ani
sądowy – nawet na zgodny wniosek stron – podział majątku wspólnego małżonków.
Ponadto ustawodawca ustanowił zakazy rozporządzania i zobowiązywania się do
rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności ustawowej przypadnie
małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do
tego majątku. Mają one charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że
czynność prawna dokonana z ich naruszeniem jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.).
Z powyższego wynika, że podział majątku wspólnego jest zatem możliwy dopiero z
chwilą ustania wspólności majątkowej między małżonkami, co ma miejsce w
następujących wypadkach:
śmierć jednego albo obojga małżonków,
uprawomocnienie się wyroku rozwodowego albo orzekającego unieważnienie
małżeństwa,
uprawomocnienie się orzeczenia o separacji,
zawarcie umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową,
uprawomocnienie się postanowienia orzekającego ubezwłasnowolnienie
jednego z małżonków,
ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd (art. 52 § 1 k.r.o.),
ogłoszenie upadłości jednego z małżonków.
Z chwilą ustania wspólności majątkowej, istniejąca pomiędzy małżonkami
współwłasność łączna obejmująca cały ich majątek wspólny, z mocy samego prawa
przekształca się we współwłasność w częściach ułamkowych. Od tego momentu
każdy z małżonków może domagać się jej zniesienia przez dokonanie podziału
majątku wspólnego. Uprawnienia do żądania podziału majątku wspólnego nie można
się zrzec, możliwe jest jednak umowne wyłączenie tego uprawnienia na czas
nieprzekraczający 5 lat, przy czym przedłużenie można ponowić (art. 210 k.c.). Z
wyjątkiem wskazanej możliwości czasowego wyłączenia uprawnienia do żądania
podziału, z wnioskiem o jego dokonanie można wystąpić w każdym czasie, gdyż
roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu w świetle brzmienia
art. 220 i 1035 k.c. w związku z art. 46 k.r.o.
Wniosek o podział majątku może zgłosić każde z małżonków, ich następcy prawni
(spadkobiercy, nabywcy spadku czy udziału w spadku), wierzyciel małżonka, który
zajął roszczenie o podział majątku wspólnego, a także prokurator i Rzecznik Praw
Obywatelskich. Uczestnikami postępowania, oprócz małżonków (byłych małżonków),
mogą być także inne podmioty, których praw dotyczy wynik postępowania.
Podział majątku
Stosownie do postanowień art. 46 k.r.o. do podziału majątku wspólnego małżonków
odpowiednio stosuje się przepisy o wspólności majątku spadkowego i dziale spadku,
w tym także art. 1035 k.c. odsyłający z kolei do odpowiedniego stosowania
przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych. Wobec tego do działu
spadku, a co za tym idzie – również do podziału majątku wspólnego – mają
zastosowanie m.in. przepisy zawarte w art. 211 i 212. Zgodnie z art. 211 k.c. każdy
ze współwłaścicieli może żądać, aby zniesienie współwłasności nastąpiło przez
podział rzeczy wspólnej. Rzecz, która nie daje się podzielić, jak stanowi art. 212 § 2
k.c., może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z
obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu
postępowania cywilnego.
Mając na względzie wskazane regulacje prawne, znajdujące odpowiednie
zastosowanie do podziału majątku wspólnego, należy stwierdzić, że sądowy podział
majątku wspólnego małżonków polega na:
podziale fizycznym rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego (art. 211
k.c.),
przyznaniu rzeczy jednemu z małżonków z obowiązkiem odpowiedniej spłaty
drugiego małżonka (art. 212 § 2 k.c.), albo
sprzedaży rzeczy stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego
(art. 212 § 2 k.c. in fine).
Podział fizyczny rzeczy
Jak wynika z art. 211 k.c., podział fizyczny rzeczy jest podstawowym, preferowanym
przez ustawodawcę sposobem zniesienia współwłasności. Wynika z tego, że jeśli
zniesienie współwłasności następuje z mocy orzeczenia sądu, powinien on brać pod
uwagę przede wszystkim ten sposób wyjścia ze wspólności, chyba że
współwłaściciele sami żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian
za spłaty albo sprzedaż stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Z
punktu widzenia indywidualnych interesów współwłaścicieli taki podział jest
najbardziej sprawiedliwy, gdyż każdy z nich ma możliwość otrzymania części rzeczy
wspólnej w naturze. Jeżeli zatem zachodzą warunki do dokonania podziału w
naturze, sąd – przy braku zgodnych wniosków – powinien dążyć do podziału na
części odpowiadające wartością wielkości udziałów w majątku wspólnym małżonków.
Nie można jednak oczekiwać, że w każdym wypadku małżonkowie otrzymają części
rzeczy o wartości identycznej do wartości ich udziałów w majątku wspólnym. Do
takiej sytuacji może dojść przykładowo w sytuacji, gdy w skład majątku wspólnego
wchodzą dwie nieruchomości, z których jedna jest wielokrotnie bardziej wartościowa,
ale przy tym znacznie mniejsza, a postawiony na niej dom również nie daje
możliwości utworzenia odrębnej własności lokali. Jak wskazuje Sąd Najwyższy:
„jeżeli przedmiotem współwłasności znoszonej w ramach postępowania o podział
majątku wspólnego nie jest jedna rzecz lecz kilka rzeczy o zbliżonych
właściwościach, współwłaścicielom (także jeżeli są oni byłymi małżonkami) mogą być
przyznane poszczególne rzeczy w całości, bez konieczności ich fizycznego dzielenia,
tak by każdy z uprawnionych zyskał w naturze (co preferuje ustawodawca w art. 211
k.c.), na swoją wyłączną własność rzeczy o zbliżonych właściwościach i wartości.
Przeprowadzenie podziału w taki sposób znosi albo przynajmniej istotnie ogranicza
potrzebę orzekania o spłatach pomiędzy współwłaścicielami, co do których zawsze
istnieje ryzyko, że nie zostaną uregulowane dobrowolnie i w terminie, a ich
egzekwowanie tak czy inaczej doprowadzi do sprzedaży rzeczy niegdyś wspólnej,
tyle że za cenę możliwą do uzyskania w postępowaniu egzekucyjnym, pomniejszoną
o jego koszty. Podział w naturze majątku wspólnego jest konieczny szczególnie
wtedy, gdy w jego skład wchodzą nieruchomości, bo sprawia, że uwarunkowania
rynkowe, decydujące o wzroście lub spadku wartości rzeczy tego rodzaju, w
jednakowym stopniu dotyczą obojga byłych małżonków.”
Podział fizyczny rzeczy nie jest dopuszczalny wyjątkowo:
gdyby dokonanie podziału było sprzeczne z przepisami ustawy lub społeczno
– gospodarczym przeznaczeniem rzeczy, albo
gdyby podział pociągał za sobą istotną zmianę tej rzeczy lub znaczne
zmniejszenie jej wartości.
Jak wskazuje się w orzecznictwie, powyższe wyliczenie ma charakter wyczerpujący i
nie jest dopuszczalna w tym zakresie wykładnia rozszerzająca.
Przyznanie rzeczy jednemu z małżonków z obowiązkiem odpowiedniej spłaty
drugiego małżonka
Jeżeli podział fizyczny rzeczy, będący podstawowym i pierwszym sposobem
zniesienia współwłasności, nie może być dokonany, bo rzecz nie daje się podzielić
albo występują negatywne przesłanki wymienione w art. 211 k.c., zniesienie
współwłasności może nastąpić przez przyznanie całej rzeczy jednemu z małżonków
z obowiązkiem spłaty drugiego. W orzeczeniu z dnia 8 sierpnia 2003 r., V CK 174/02,
IC 2004, nr 6, s. 39, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że określenie „rzecz, która nie
daje się podzielić” (art. 212 § 2 k.c.) odnosi się nie tylko do takiej rzeczy, która
fizycznie (w naturze) nie daje się podzielić, ale także do rzeczy, której podział i
przydzielenie na własność poszczególnym współwłaścicielom jest ze względu na
stosunki osobiste łączące współwłaścicieli, ich zasobność, stosunki rodzinne albo
sam rodzaj wniosków o zniesienie współwłasności niemożliwe.” Rozstrzygnięcie o
tym, któremu z kilku współwłaścicieli należy przyznać na własność w naturze całą
nieruchomość, powinno być poprzedzone rozważeniem stosownych okoliczności.
Mimo braku wyraźnego stwierdzenia zawartego w ustawie, należy przyjąć jako
zasadę, że po wykluczeniu możliwości fizycznego podziału rzeczy, powinna ona
przypaść temu ze współwłaścicieli, którego udział jest największy. Zasada ta znajdzie
zastosowanie w szczególności w takich sytuacjach, w których występuje znacząca
dysproporcja pomiędzy wielkością udziałów poszczególnych współwłaścicieli.
Prawidłowe zastosowanie art. 212 § 2 k.c. polega zatem na ustaleniu i rozważeniu
okoliczności, które w danym stanie sprawy przemawiają za dokonaniem wyboru
pomiędzy ubiegającymi się o rzecz współwłaścicielami.
Jeżeli w wyniku podziału całość rzeczy przypadnie współwłaścicielowi, który nie
włada rzeczą, lub jej częścią, to sąd w postanowieniu działowym orzeka także o jej
wydaniu przez pozostałych współwłaścicieli, określając stosownie do okoliczności
termin wydania.
W postępowaniu o podział majątku wspólnego, sąd nie może wbrew woli uczestnika
przyznać mu prawa majątkowego i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika
spłaty lub dopłaty . Powody sprzeciwu uczestnika są prawnie irrelewantne.
Sprzedaż rzeczy stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego
Stosownie do postanowień art. 212 § 2 k.c. in fine, w razie braku możliwości
zniesienia współwłasności przez podział rzeczy w naturze albo przyznania jej
jednemu współwłaścicielowi z obowiązkiem spłaty, do rozważenia pozostaje
zniesienie współwłasności przez sprzedaż rzeczy wspólnej. Ten sposób zniesienia
współwłasności staje się aktualny w przypadku zgodnego żądania wszystkich
współwłaścicieli domagających się sprzedaży bądź też w braku porozumienia
współwłaścicieli co do sposobu likwidacji współwłasności albo warunków do podziału
w naturze, albo do przyznania rzeczy jednemu współwłaścicielowi. Sąd może w
takim wypadku zadecydować o sprzedaży rzeczy, przy czym dopuszczalne będzie
rozstrzygnięcie od razu w postanowieniu zarządzającym sprzedaż o wzajemnych
roszczeniach współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy.
Zarządzenie sprzedaży rzeczy wspólnej jest jednym ze sposobów zniesienia
współwłasności (podziału majątku wspólnego), jednak samo uprawomocnienie się
postanowienia działowego zarządzającego sprzedaż nie kończy stosunku
współwłasności, jak ma to miejsce w przypadku pozostałych sposobów zniesienia
współwłasności. W razie sprzedaży rzeczy współwłasność ustaje dopiero z chwilą
zmiany podmiotów współwłasności wskutek nabycia rzeczy przez nabywcę, bez
względu na to, kiedy sąd wyda postanowienie o podziale pomiędzy współwłaścicieli
sumy uzyskanej z licytacji. Nabycie rzeczy przez nabywcę dochodzi do skutku z
chwilą przybicia w wypadku sprzedaży rzeczy ruchomej (art. 869 § 2 k.p.c.), a w
wypadku sprzedaży nieruchomości – z chwila uprawomocnienia się postanowienia o
przysądzeniu własności (art. 999 § 1 k.p.c.).
Uwagi końcowe
Prawomocne postanowienie wydane w sprawie o podział majątku wspólnego ma – w
części dotyczącej podziału – charakter prawo – kształtujący, z uwagi na fakt, iż przez
likwidację współwłasności albo jej zmianę tworzy nowy stan prawny.
Uprawomocnienie się postanowienia o podziale majątku, przyznającego małżonkom
poszczególne składniki ich majątku wspólnego bądź jednemu z nich całość tego
majątku, jest końcowym dniem istnienia stosunku współwłasności, powoduje bowiem
przeniesienie własności (w miejsce dotychczasowej współwłasności) na uczestników
określonych w postanowieniu sądu (art. 624 zd. 1 k.p.c.). Inaczej jest w razie
dokonania podziału majątku poprzez zarządzenie sprzedaży wchodzących w jego
skład rzeczy, gdyż wówczas współwłasność między małżonkami ustaje dopiero z
chwilą zmiany podmiotów współwłasności wskutek nabycia rzeczy przez nabywcę, i
to bez względu na to, kiedy sąd wyda postanowienie o podziale uzyskanej z licytacji
sumy pomiędzy współwłaścicieli.
adwokat Łukasz Giza