Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego
Ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2015.539 z dnia 2015.04.17) wprowadzono istotne zmiany w przedmiocie odpowiedzialności za długi spadkowe. Precyzując modyfikacji uległ § 2 art. 1015 ustawy z dnia Kodeks cywilny (zwany dalej „k.c.”) wskazujący na skutki braku złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku w zakreślonym w/w ustawa 6-miesięcznym terminie (art. 1015 § 1 k.c.), który aktualnie przewiduje, iż brak złożenia oświadczenia skutkuje w przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Pamiętać jednak należy, iż brak złożenia oświadczenia doprowadzi do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza jedynie, jeżeli spadek zostanie otwarty na dzień przypadający nie wcześniej, niż dzień wejścia w życie ustawy zmieniającej (vide art. 6 ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw) tj. 18 października 2015 r.
Tym niemniej nadal istnieją sytuacje, w których o wiele korzystniejsze, aniżeli przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza pozostaje jego odrzucenie. Powyższe pozwala, bowiem na całkowite wyzbycie się odpowiedzialności za ewentualne długi wchodzące w składa spadku. Tymczasem w sytuacji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza odpowiedzialność za długi nadal istnieje, tyle tylko, iż pozostaje ograniczona do czynnego składu spadku. Konieczne pozostaje, zatem przeprowadzenie postępowania o spis inwentarza, tak aby możliwe było ustalenie granicy odpowiedzialności spadkobiercy.
O ile, poważniejszych problemów nie budzi oznaczenie terminu, w którym powinno dojść do odrzucenia spadku w sytuacji osób pełnoletnich, posiadających pełną zdolność do czynności prawnych, to wątpliwości mogą pojawić się przy określaniu terminu na złożenie oświadczenia w imieniu małoletniego dziecka.
W pierwszej kolejności należy mieć na uwadze, iż rodzic celem skutecznego złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka musi legitymować się zezwoleniem udzielony mu przez właściwy Sąd opiekuńczy. Powyższe wynika z art. 101 § 3 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (Dz.U.2017.682 t.j. z dnia 2017.03.30), który stanowi, iż: „Rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.” Jakkolwiek przywołana regulacja nie zawiera enumeratywnego katalogu czynności, przed podjęciem których wymagane jest uzyskanie zgody sądu, to już na gruncie orzecznictwa powszechnie przyjmuje się, iż odrzucenie spadku w imieniu dziecka zalicza się do czynności, o których mowa w 101 § 3 k.r.o. Wskazując chociażby na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1998r. zapadłe w sprawie o sygnaturze (I CKU 181/97), w którym to Sąd wskazał, iż: „Odrzucenie spadku przypadającego małoletniemu dziecku stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka i wymaga dla swej ważności uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego stosownie do treści art. 101 § 3 KRO.”, nie można mieć wątpliwości, iż celem złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku konieczne jest wcześniej uzyskanie zgody sądu udzielanej w formie postanowienia. Podkreślenia wymaga przy tym, iż nieprawidłowe wykonanie czynności tj. przykładowo złożenie oświadczenia pomimo braku uzyskania zezwolenia sądu skutkować będzie bezwzględną nieważnością podjętej czynności.
Jedynie tytułem uwagi warto w tym miejscu zauważyć, iż wniosek o wyrażenie zgody na podjęcie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka kieruje się do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Do wniosku należy dołączyć opłatę w wysokości 40 zł oraz dowody świadczące o stopniu pokrewieństwa pomiędzy Wnioskodawcą, a małoletnim, a także wskazujące na skład spadku, który ma w przyszłości zostać odrzucony w imieniu małoletniego. Wynikiem postępowania, rodzic uzyskuje postanowienie, w którym Sąd wyraża zgodę na podjęcie określonej czynności tudzież takiej zgody odmawia. Podkreślenia wymaga także, iż fizyczne uzyskanie odpisu postanowienia przez rodzica musi zostać poprzedzone złożeniem wniosku o wydanie odpisu postanowienia opatrzonego klauzulą prawomocności, bowiem sąd nie pozostaje zobowiązany do doręczenia orzeczeń z urzędu. Pamiętać należy także o wniesieniu opłaty od wniosku o nadanie klauzuli prawomocności, w wysokości 6 zł za każdą stronę orzeczenia.
Przechodząc natomiast do terminu, w którym powinno nastąpić odrzucenie spadku w imieniu małoletniego, to oczywistym pozostaje, iż termin ten liczy 6 miesięcy od dnia w którym doszło do skutecznego odrzucenia spadku przez rodzica. Tym niemniej wątpliwości budzi wpływ jaki na bieg owego 6-cio miesięcznego terminu wywiera skierowanie do sądu wniosku o wyrażenie zgody na podjęcie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. Powyższa kwestia stanowiła przedmiot licznych rozważań czynionych na gruncie doktryny prawa i orzecznictwa. Dwie najbardziej powszechne koncepcje stanowią o przerwaniu lub zawieszeniu biegu terminu na złożenie oświadczenia w imieniu małoletniego. Wskazać jednak należy, iż przerwanie biegu terminu, a jego zawieszenie pozostają całkowicie odmiennymi instytucjami, w sposób istotny modyfikując ostateczną datę, do której możliwe jest skuteczne złożenie oświadczenia w imieniu dziecka.
W sytuacji przerwania biegu terminu wystarczającym pozostawałoby złożenie przez rodzica wniosku o podjęcie rozstrzygnięcia przez sąd opiekuńczy w terminie 6-ciu miesięcy, a kolejno w terminie kolejnych 6-ciu miesięcy (liczonych od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu opiekuńczego) złożenie czy to przed sądem czy też przed notariuszem oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka. Termin przerwany biegłby, bowiem na nowo od daty, w której ustała przeszkoda (w postaci braku zezwolenia na dokonanie czynności) tj. od dnia uprawomocnienia się postanowienia o wyrażeniu zgody na podjęcie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. Na powyższą możliwość wskazywał Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniu z dnia 28 maja 2015r. (sygn. III CSK 352/14) argumentując, że: „Złożenie do sądu opiekuńczego przez przedstawiciela ustawowego małoletniego spadkobiercy wniosku o wydanie zezwolenia na złożenie w jego imieniu oświadczenia o odrzuceniu spadku przerywa bieg terminu przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c. W sytuacji, w której ustawa wymaga uzyskania zgody sądu, od której uzależniona jest możliwość skutecznego odrzucenia spadku, wystąpienie przez przedstawiciela ustawowego spadkobiercy do sądu opiekuńczego o jej udzielenie przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, sprawia, że termin ten ulega przerwaniu na podstawie art. 123 § 1 pkt 1 k.c. stosowanego w drodze analogii.” Przyjęcie powyższej wykładni, a także uznanie, iż skutki z art. 123 § 1 pkt. 1 k.c. występują łącznie ze skutkami z art. 124 k.c. powodowałoby, iż rodzicowi przysługiwałby wyjątkowo długi termin na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego – tj. termin 6-ciu miesięcy na zainicjowanie postępowania przed sądem opiekuńczym, kolejno oczekiwanie na przeprowadzenie przedmiotowego postępowania i w ostateczności kolejne 6 miesięcy na odrzucenie spadku przez małoletniego.
Uzasadnione są jednak przypuszczenia, iż właśnie ten przedłużający się okres niepewności w obrocie prawnym (spowodowany niemożnością stanowczego oznaczenia kręgu spadkobierców) skłonił Sąd Najwyższy do podjęcia rozstrzygnięć, w których to przyjmuje się, iż od dnia wszczęcia postępowania o wyrażenie zgody na podjęcie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu w imieniu małoletniego nie biegnie, ale nie ulega on przerwaniu, a wyłącznie zawieszeniu. Tym samym po prawomocnym zakończeniu postępowania prowadzonego przez sąd opiekuńczy termin nie biegnie na nowo, a w dalszym ciągu. Powyższy pogląd został wyrażony wprost w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2013r. (sygn. I CSK 329/13), gdzie Sąd Najwyższy podniósł, iż: „Złożenie wniosku o zezwolenie na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego powoduje zawieszenie – na czas trwania postępowania – biegu terminu określonego w art. 1015 § 1 k.c.” Kluczowym pozostaje, iż w/w pogląd został potwierdzony w jednym z najnowszych orzeczeń rozstrzygających powyższą kwestię, zapadłym przed Sądem Najwyższym dnia 28 września 2016r. (sygn. III CSK 329/15), w którym to Sąd wskazał, że: „Od chwili złożenia do sądu opiekuńczego przez przedstawiciela ustawowego małoletniego spadkobiercy wniosku o zezwolenie na złożenie w jego imieniu oświadczenia o odrzuceniu spadku termin przewidziany w art. 1015 § 1 k.c. nie biegnie. Po uprawomocnieniu się postanowienia o udzieleniu zezwolenia przedstawiciel ustawowy małoletniego powinien złożyć to oświadczenie bezzwłocznie, chyba że wskazany termin, uwzględniając czas trwania postępowania opiekuńczego, jeszcze nie upłynął; wtedy złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku może nastąpić w dowolnej chwili, przed upływem sześciu miesięcy od dowiedzenia się przez przedstawiciela ustawowego o tytule powołania małoletniego.” Innymi słowy, Sąd Najwyższy w przytoczonym powyżej orzeczeniu jednoznacznie kwestionuje stanowisko, jakoby rodzic dysponował dwoma niezależnymi 6-cio miesięcznymi terminami, przedzielonymi trwaniem postępowania przed sądem opiekuńczym, przyjmując, iż do złożenia oświadczenia powinno dojść niezwłocznie po prawomocnym zakończeniu postępowania, chyba, że 6-cio miesięczny termin liczony od dnia skutecznego odrzucenia spadku przez rodzica jeszcze nie upłynął. Przykładowo zatem, w sytuacji, w której rodzic zainicjował postępowanie przed sądem opiekuńczym po upływie 2-óch miesięcy od dnia odrzucenia spadku, przy zawieszeniu biegu terminu na czas trwania postępowania o wyrażenie zgody na czynność podejmowaną w imieniu dziecka, po uprawomocnieniu się postanowienia rodzicowi pozostaną 4 miesiące na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka. Każdorazowo zatem, rodzic powinien monitorować upływ terminu, doprowadzając do podjęcia czynności zarówno związanych ze wszczęciem postępowania przed sądem opiekuńczym, jak i następczym złożeniem oświadczenia w imieniu dziecka, bez zbędnej zwłoki. Bezskuteczny upływ terminu spowoduje, bowiem, iż dojdzie do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a jedyną drogą prowadzącą do wzruszenia w/w skutków prawnych będzie skierowanie do sądu wniosku o uchylenie się od skutków prawnych braku złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku.
radca prawny Maria Kuczara